O'zbek navoiyni uqib o'qisa…

Har yili hazrat Mir Alisher Navoiyning tavallud kuni yaqinlashaversa, tashkilotlar, o'quv yurtlari, hatto bog'cha bolalarigacha jonlanib qolishadi. “Nazm va navo”, g'azalxonlik kechalari, ma'naviy-ma'rifiy tadbirlar avj pardaga ko'tariladi. Bu holni kuzatib, buyuk Navoiyning vorislari bo'lganimizdan ko'ksimiz tog'dek ko'tariladi. Biroq bir narsa bizni chuqur o'ylantiradi. Aksar tadbirlarning xo'jako'rsinga o'tkazilayotganini ikki o'n besh — bir o'ttizdek sezib qolamiz.

Ilgarilari internet degan jonivor yo'q edi. Navoiy haqida tayyorlangan tadbirlar yuzaki o'tsa, bir xonaning ichida qolib ketardi. “Bosh yorilsa — bo'rk ichida, qo'l sinsa — yeng ichida”, deganday. Juda borsa, 40-50 nafar odam ko'rardi. Hozir yilt etgan tadbirki bor, ijtimoiy tarmoqlarga sizib chiqmoqda. Chunki har bir tashkilot, o'quv yurtining o'z kanali, a'zolari bor. Bu yerda ochiqlik siyosati degan tamoyil ham ishlaydi. Qolaversa, o'zlarining amalga oshirayotgan ishlaridan faxrlanish, ko'zko'zlash tuyg'usi bani odamga xos xislatdir (biroq tashkilot va o'quv yurtlarining kanallarida kamchiliklar haqida tayinli materiallar e'lon qilinmaydi. Bamisoli hamma narsa risoladagidek. Matbuot kotiblari kamchiliklarni tuya sandiqqa solib qulflab qo'yganday go'yo. — Ta'kid bizniki: M. A.)

Hazrat Mir Alisher Navoiy tug'ilgan sana arafasida Sirdaryo viloyati tashkilot va o'quv yurtlarining kanallarida shoir haqida o'tkazilgan tadbirlar yomg'irdan keyingi qo'ziqorindek bodrab ketdi. Kim Navoiyning hayoti va ijodi haqida gapirgan, boshqa birov g'azal o'qish bo'yicha musobaqaga chaqirgan. Buni chellenj deymizmi, chorlov deymizmi — farqi yo'q. Alamlisi, ijtimoiy tarmoqlarda tarqalgan aksar birodarlarimizning fikrlari nihoyatda sayoz, primitiv. Maktab darsliklaridagi ma'lumotlarni chala-chulpa aytib berishdan nariga o'tmaydi. Biroq o'zlarini Navoiyning bilimdonlaridek tutishadi. Shunday kezlarda o'ylanib qolasan: maktablardagi adabiyot fani o'qituvchilarining mumtoz adabiyotimiz borasidagi bilimlari haminqadarmikin deb?

To'g'ri, Navoiy — daho. Uni tushunish anchayin bilimlar: tasavvuf, islom falsafasi, arab va fors tillaridan ozgina bo'lsa-da xabardorlikni talab qiladi. Bunda bizga hazrat asarlarining nasriy bayonlari va Navoiy asarlarining izohli lug'atlari yordamga keladi. Bir necha maktab kutubxonalarida bo'lganimizda, bunday kitoblarga ko'zimiz tushmadi. Navoiy g'azallariga sharhlar kitobi chiqqan. Lekin adadi juda oz. Bu kitoblar bilan ko'p ming sonli o'qituvchilar va o'quvchilar armiyasini oziqlantirib bo'lmaydi. Obrazli aytganda, tuyani cho'mich bilan sug'orishdek gap. Katta tadbirlarda Navoiyning, jilla qursa, bitta g'azalini yod bilmagan kishi ma'ruza qilsa, uning diydiyosini hech kim eshitgisi kelmaydi.

Hazratni tushunish uchun, avvalo, insonning o'zida sa'y-harakat bo'lishi joiz. Bir vaqtlar jurnalist va shoir birodarimiz Muxtor Nosir bilan (yosh ketdi, Alloh rahmatiga olgan bo'lsin) “Navoiyni kim ko'p o'qib tushunadi?” degan mavzuda bahslashib qoldik. U kishining quvvai hofizasi kuchli edi. Kamina bu borada maqtanolmasdim. Ilk qilgan ishim hazratning “Xazoyin ul-maoniy” devonini bir boshidan ko'rib chiqib, sodda tilda bitilgan g'azallarini jamlab, qo'lbola kitob tartib berdim. “Oyati ishq” deb nomlagan qo'lbola kitobimni hafsala bilan bezadim. So'ngra bir umumiy daftar tutib, ma'nosini tushunmagan so'zlarning izohini yozib bordim. Oradan birmuncha vaqt o'tib, binoyidek navoiyxon bo'lib qoldim. Navoiyni tushunmaganlarga o'zim tayyorlagan qo'lbola kitob — “Oyati ishq”ni ko'rsatib, kamtarona maslahatlarimni beraman. Albatta, bu jarayonda hazratni tushunib o'qimoqchi bo'lganlarning sabri, tirishqoqligi ham muhim ahamiyat kasb etadi. Kaminaning bu gaplarini mumtoz adabiyotimiz bilimdoni, Xalqaro Bobur mukofoti laureati Vahob Rahmonov yana bir tavsiya bilan to'ldirdilar. “Hazratni tushunish uchun yoshlar ko'proq mumtoz adabiyot durdonalarini yod olishlari kerak”. Vahob akaning o'zlari bu aqidaga qat'iy amal qiladilar. Uchrashuvlarga birga borganimizda, Alisher Navoiy, Bobur, Ogahiydan o'nlab g'azallarni yod o'qib, davrani sehrlab qo'yadilar. U kishi ayni paytda Guliston davlat universitetida talabalarga mumtoz adabiyotdan saboq beradilar.

Endi gapning indallosiga kelsak. Ko'p misol keltirib o'tirmayman. Hazrat Navoiyning 584 yilligiga bag'ishlab viloyatimizdagi bir tashkilot (“gap egasini topadi” tamoyiliga amal qilib, tashkilot nomini keltirmadik) rahbarlar o'rtasida shoir g'azallarini ifodali o'qish bo'yicha chellenj e'lon qildi. Zo'r tashabbus bo'libdi, deb quvonib ketdik. Biroq bir kun o'tmay, ta'bimiz tirriq bo'ldi. Katta bir tashkilotning anchayin rahbarlari Navoiy g'azallarini yantoqqa sudrab shunday rasvo o'qidilarki, g'azablanganimizdan tepa sochimiz tikkaladi. Oxiri chellenj tashkilotchisiga sim qoqdik. U kishi: “Tanlov nizomini 10 kun oldin yuborganmiz. Bitta g'azalni risoladagidek o'qiyolmagan rahbarlar egallab turgan kursisiga loyiqmikin?” deya uzrxohlik bilan javob berdilar. Vaholanki, ushbu kanalning anchagina a'zosi bor. Qolaversa, ijtimoiy tarmoqda rahbarlarning g'azalxonligini ko'plab kishilar kuzatishadi. Biroq bir narsa bizni hayron qoldirdi: bir o'qirmandan boshqa hech kim Navoiy g'azallarini yantoqqa sudrab o'qigan rahbarlarni yanimadi, insofga chaqirmadi. Bu loqaydlikmi yoki Navoiyni tushunmaslik — aniqlay olmadik. Shu o'rinda Navoiy haqidagi tadbirlarni turli ijtimoiy tarmoqlarda yoritgan do'stlarimiz matnlari imlo xatolarga to'lib-toshganligini aytmasak ham bo'ladi (chalasavodlik internetdagi ba'zi guruhlar va kanallar uchun kasallikka aylanib qolgan).

Maqolani yozish asnosida hassos shoirimiz, O'zbekiston Qahramoni Erkin Vohidovning mashhur “O'zbek Navoiyni o'qimay qo'ysa…” degan she'ri xayolimizdan bot-bot o'tdi. Unda shunday purma'no misralar bor:

O'zbek Navoiyni o'qimay qo'ysa,

Oltin boshning kalla bo'lgani shudir.

Bedil qolib, Demyan Bedniyni suysa,

Qora sochning malla bo'lgani shudir.

O'zbek Navoiyni o'qimay qo'ysa,

Dod demoqqa palla bo'lgani shudir.

Ma'rifatdan ayro o'ynasa, kulsa,

Aza chog'i yalla bo'lgani shudir…

Albatta, millatdoshlarimizning Navoiyni o'qishga harakat qilishayotganini tabriklamoq kerak. Biroq uqib o'qilmagan asarning foydasi bo'lmaydi. Buyuk pedagog Yan Amos Komenskiyning gapi bor-ku: “O'qib tushunmaslik — o'qimaslik bilan bir”, degan. Demak, uqib o'qiylik. Ayniqsa, ma'naviy pirimizning purma'no asarlarini. Hazratning asarlarini yumaloq yostiq qilib o'qish borib turgan uyat-ku!

Muhammadali AHMAD,

O'zbekiston Jurnalistlar

uyushmasi a'zosi.