Ustozning so'zlari…

Hayotni tushunish, uning asl mohiyatini anglab yetish — har bir inson hayot yo'lida o'zi topadigan haqiqatlardir. Qo'yingki, g'am-tashvishsiz o'sgan, qayg'u nima ekanini bilmagan bolakay vaqt o'tgani sayin hayotning har bir sinovidan saboq olib, ko'p savollariga javob topib borar ekan. Odam bolasi dunyoga kelgach, ozgina o'zini anglab olib, o'z-o'ziga ko'p savol bera boshlaydi: Men kimman? Hayotdagi o'rnim, vazifam nima? Qanday odam bo'laman, qaysi kasb-korni tanlasam adashmayman?…

Bu savollarga javob topishda eng avvalo ota-ona, ustozlar va hayotda to'plangan tajriba katta ahamiyat kasb etishini birov kechroq, o'zga birov ertaroq anglab yetsa kerak.

Men ham yosh bo'lganman, ko'p narsalarni tushunmasdim. Ammo hozir asta-sekin o'zligimni anglab borayotgandekman. Hayotni to'g'ri tushunish — faqat kitoblardagi chiroyli gaplar yoxud chuqur bilimlar bilangina emas, balki ustozning hayotiy tajribasi, maslahatlari, o'gitlari orqali shakllanar ekan. Chunki endi anglab yetsam, haqiqiy ustoz bizga faqat bilim emas, balki hayotning asl ma'nosini, insonning burchini, vatanparvarlik va mehnatsevarlik fazilatlarini ham qalbimizga singdira olar ekan!

Shu damda ajoyib xotiralar yodimga tushdi. Mening ham bugungi darajamga yetishimda beqiyos hissasi bo'lgan bir ustozimni eslayman. Bir kuni u kishi o'z onalari haqida shunday hikoya qilgan edi:

“Bola edim, onam erta saharlab, hali tong yorishmasdan turar, jamiki uy yumushlarini bir o'zlari qilardilar. Oilamizda o'n ikki nafar farzand, ota-onamiz bilan jami o'n olti kishi edik. Onam har sahar sigirlarni sog'ib, sutni pishirib, nonushta uchun dasturxon tuzab, kattalarni ishga, bizlarni maktabga o'qishga kuzatar edi. So'ng katta tomorqamizdagi ishlarni ham e'tiborsiz qoldirmasdilar. Uyimizda har kuni ikki tandir non yopilardi. Buning uchun onam katta tovoqda xamir qilar, biz kichkinalar uchun bir-biridan chiroyli kulchalar ham yasar edi.

Shunday chiroyli, to'yimli tandir nonlari. Ular novvoyxonadagi kichik nonlarday emas, balki qishloqning katta, jaydari nonlari edi. Deyarli har kuni uyimizga mehmon kelardi, odam uzilmas edi. Yigirma-o'ttiz kishi bo'lib ketardi. Hozirgidek gaz, ichimlik suvi qayoqda deysiz! Onam o'choqda ovqat qilib, qumg'onda choy qaynatardi. Kechga borib esa yig'ilib qolgan bir dunyo idish-tovoqlarni aytmaysizmi? Onaginam ushbu yumushlardan tashqari, kir-chir deysizmi, yana adog'i tugamaydigan qancha yumushlarni bir o'zi uddalar edilar. To'g'ri, mendan yoshi kattaroq ikkita opam uy ishlariga ozgina yordam bergan bo'lar, lekin keyin dars tayyorlash uchun daftar-kitoblarini “dasturxon” qilib olishardi.

Har yili pilla qurti boqilardi. Onam tuni bilan ochofat pilla qurtlariga tut bargi yular, paxta terim paytlari esa kun bo'yi dalada bo'lganlari yetmaganidek, yarim kechagacha ko'sak chuvib o'tirar edi. Men ko'p bor: “Onam qachon uxlarkan?” deb o'ylardim. Go'yo u umuman uxlamasdi. Chunki biz uxlab qolardik, ertalab ko'z ochganimizda esa onajonimiz kuymalanib yurgan bo'lar edi. Qiziq, shuncha ishlarni qiladigan onam biror marta hayotning qiyinligidan yoki biror yetishmovchilikdan noliganini eshitmaganman. Yo'qsa, boy-badavlat, to'kin-sochin yashamaganmiz. Har qalay, kosamizdagi taomda go'sht deganlari onda-sonda uchrab turar edi…”

Ustozim bu so'zlarni aytganlarida ko'zlarida yosh miltillaganini ko'rdim. Ularni tinglar ekanman, ko'z oldimga o'z onam keldi. Chunki shunday mavzular borki — ular fursat tanlamaydi, har bir inson qalbining eng nozik torini chertib o'tadi.

Ustozimning onasi haqidagi so'zlarida men barcha mushfiq va mo''tabar qishloq onalarining qiyofasini ko'rdim. Biz oilada o'n ikki nafar bo'lmasak-da, onamning mehnatini, sabrini, mehrini har kuni his qilganman. Men ham qishloqda o'sganman, shu bois bu so'zlar men uchun ham begona emas edi. Bu oddiy hayot tarzi, bu zahmatli turmush deyarli hozir ham ko'pgina oilalarda o'zgarmagan, davom etmoqda.

Eh, qaniydi, bu narsalarni ayrim to'qlikka sho'xlik qilib o'sayotgan yoshlar bilishsa edi. Yo'q, bilishmaydi. Aksincha, balandparvoz gaplardan bo'lsa qotirishadi. So'z erkinligi, adolat, haqiqat, demokratiya degan so'zlarni yodlab olishgan. Lekin haqiqiy hayot hammaga ham birdek emasligini, hamma ham orzu qilganini, qo'lini uzatganiga imkoni yetmasligini bilishmaydi. Nazarimda, buning uchun odamlarni loqaydlikda, ish bilmaslikda ayblashni ham do'ndiradilar. Ammo halol yashash, halol mehnat qilib rizq ko'rish nimaligini biladimi hamma ham?

Mayli, fikrlarim biroz chalkashib ketgandek. Lekin haqiqiy hayotni anglashda, yuqorida aytganimdek, insonning yo'lboshchisi, avvalo, ota-ona bo'lsa, so'ngra haqiqiy ustozi bo'lar ekan. Ota-ona hayotning boshi, haqiqiy jonkuyaringiz bo'lsa, ustoz esa aqlga nur, mehr berarkan. Ularning har bir so'zi, har bir mehnati insonni to'g'ri yo'lga boshlaydi. Men uchun hayotning eng katta sabog'i — ustozning onalari haqida aytgan so'zlarida yashirin bo'lgandek. Negaki, ular orqali men mehnatning qadrini, ona mehrining beqiyosligini va hayotning haqiqiy ma'nosini yanada chuqurroq, yana tiyranroq tushungandekman.

YoG'DU

Bir kuni, kuzning yorug' kechalaridan birida, nimagadir ma'yus, toshqin va vahimali Darband daryosida suzgim kelib qoldi. Bir payt daryoning burilish joyida, qaddini tik tutib turgan ulkan tog'larning oldida qandaydir yog'du taraldi.

Shunda men:

— Xudoga shukur-ey! Yaxshiyam tunash joyimiz yaqin! — deb qo'ydim quvonch bilan. Qiziq bu qanday yog'du edi?

U juda ham yorqin nur taratardi. Uning nuri shu qadar kuchli ediki, shundoq yonginamizda edi go'yo. Oldimdagi qayiqchi tirsagini bukib yog'duga qaradi va nimagadir u vahimaga tusha boshladi… Men qayiqchi sherigimni tinchlantirib, birdan xayolimga ushbu yog'duni ta'qib qilish fikri kelib qolganini, balki u yerda bizni qandaydir xazina, yaxshilik kutib turganini aytib, o'sha yorqin nur taralib turgan tog' etagiga borishga ko'ndirdim.

Xullas, o'zaro kelishib olgach, o'zimizda kuch topa oldik va yog'du tomon harakatlana boshladik.

— U juda uzoqda, — dedi qayiqchi menga.

Men ishonmadim, chunki yog'du shundoq yonginamizda turganga o'xshardi.

Bir payt yog'du qorong'i joydan chiqib, netongki, biz tomon harakatlana boshladi. Qo'rquv va qiziqish aralash biz ham unga qarama-qarshi tarzda suzib borardik, lekin hech yaqinlasha olmasdik.

Qayiqchi sherigim haq! U bizdan juda uzoqda ekan. Chunki ancha suzganimizga qaramay, hech yeta olmasdik. Bir payt yog'du bizga juda yaqinlashdi, biz ham shiddat bilan unga peshvoz suzib boraverdik. Mana-mana, 2-3 eshkakdan keyin etib olamiz, nihoyat yo'l tugaydi, deya o'ylardik. Oramizdagi masofa esa, afsuski, kamaymas edi.

Biz qorong'i kechada bir yog'du izidan ancha suzdik, madorimiz qolmasa ham suzaverdik. Bu nur bizga qancha yaqindek tuyulsa, aslida, shuncha uzoqlikda edi. Go'yo osmondagi eng yorug' yulduz kabi. Men biron narsaning izidan hali bunchalik ko'p yurmagan edim!

Biz to'xtadik. Shunda inson oldiga qo'ygan maqsadiga yetishish uchun tinmay harakat qilishi kerakligini tushunib qoldim. Uzoq bo'lsa ham, qiyin bo'lsa ham harakat qilish kerak. Demak, inson oldiga qo'ygan maqsad bu — yog'du ekan. Muhimi, maqsadga, orzularga, ezgu niyatlaringga erishmoq uchun tinmay harakat qilish kerak, orqaga chekinmaslik shart. Bu yo'lda, ehtimol, biz yaqin deb o'ylagan yog'du kabi asl maqsadlar uzoqda bo'lar. Aldanarmiz. Ammo bariga mehnat bilan, ishonch bilan yetishish mumkin-ku. Bunga shubha qilmaslik kerak.

Hayot va haqiqat qonunlari bo'lmish bu fikrlar menga qo'shimcha kuch, iroda, matonat bag'ishladi. Zero, inson biror ezgu maqsadni, yaxshilikni chin dildan xohlasa, jamiki borliq uni shu maqsadiga yetishtirish payida bo'ladi. Bu gapni ham ustozlarimdan biri aytgan edi.

Daryodagi bir yog'du sabab ana shu o'ylar kechdi dilimdan…

Jonibek XOLBOYEV,

O'zJOKU talabasi.