Muammo muammoning ko'pligidami?

Video rolikni minglab qiziquvchilar ko'rdi, tingladi. O'sha ayolning aytishicha: “Ishlayman deganga ish yo'q, ish topganda oylik maoshi yetarli emas, oylik bilan ro'zg'orni tebratib bo'lmaydi, odamlar nima qilsin? Shu sabab ayrim shaxslar korrupsiya, o'g'irlik jinoyatlarini sodir etayotibdi”.

Mustaqil davlat tizimida ijtimoiy-iqtisodiy bozor siyosatining qo'llanilishi o'ta rivojlangan davlatlarda ham aksar fuqarolar orasida boqibeg'amlik kayfiyatini uyg'otganligi sir emas.

Misol uchun, “Evronevz” hamda turli xorijiy va mahalliy axborot uzatish va mavjud ijtimoiy tarmoqlardagi xabarlarga ko'ra, Yevropaning ko'pgina davlatlarida ijtimoiy himoya oshxonalari tashkil etilgan.

U yerda hech joyda ishlashni xohlamaydigan odamlar uchun bir mahaldan uch mahalgacha bepul taom beriladi. Ular eski kiyim­lar yarmarkasiga borib, o'ziga ma'qul kelganini shunchaki kiyib ketishi mumkin. Bunga haq olinmaydi. Ana shu yo'l bilan rivojlangan davlatlarda mamlakat tinchligini asrash, turli ekstremistik holatlarning oldini olish, asosiysi, fuqarolarning xavfsizligini ta'minlash uchun “himoya tizimlari” tashkil etilgan.

Mamlakatimiz yangilanish, ma'naviy-ijtimoiy rivojlanish sari dadil qadam tashlayotgan bir payt­da ijtimoiy tarmoqlarda turli noxolis xabarlar, video roliklar tarqalishi kuchaygani bejiz emas.

Masalan, yaqinda bir ayolning video murojaati ijtimoiy tarmoqlarda ommaga uzatildi. Video rolikni minglab qiziquvchilar ko'r­di, tingladi. O'sha ayolning aytishicha: “Ishlayman deganga ish yo'q, ish topganda oylik maoshi yetarli emas, oylik bilan ro'z­g'orni tebratib bo'l­maydi, odamlar nima qilsin? Shu sabab ayrim shaxs­lar korrupsiya, o'g'irlik, jinoyatlarini sodir etayotibdi”.

Bir qarashda aytilgan gaplarida jon bordek tuyuladi. Ammo mulohaza qilib ko'rilsa, xalqimiz bir asr­dan ko'proq mustamlaka tizimida yashadi. Hukmron kuch: “Sen mehnat qil, muammoingni deputatga ayt, u davlatga yetkazadi, davlat hal qiladi”, qabilida ish tutdi. Odamlarni majburiy mehnatga jalb etish orqali ularning ongida uyg'onishi mumkin bo'lgan erk g'oyalarini so'ndirib borishdi. Odamlar odamlarga qa­ram bo'ldi. Haligacha “Men nima qilay, ayting? Nega mening muammomni hal etmayapsiz yoki deputat nega “nakaz” olmayapti yo olganini bajarmayapti?” singari mafkuradan qutulolmadik.

Deputat kim? U, birinchi navbatda, dunyo miqyosida kechayotgan jarayonlarning ongida hosil qilgan bo'tqasini qayta pishirib, uning qaymog'ini olib, amalda mamlakatimizning o'zga mamlakatlar bilan qiladigan muomalasini muqobillashtirib boruvchi siyosiy birlashmaning bitta vakili hisoblanadi. Qolaversa, fuqarolar va yuqori mansabdagilar, ya'ni mamlakatning barcha ahli uchun amalda qo'llanilishi lozim bo'lgan birlamchi qonunni yaratuvchisi va uning ustidan nazorat o'rnatuvchi omma. Ayrim odamlar o'ylaganidek nuragan hovli devorini tiklab beradigan shaxs emas, balki davlatning ichki tartib-intizomini takomillashtirib boruvchi birlashgan tizim.

Inson, avvalo o'zi, ijtimoiy hayotda mustaqil yashashga erishishi, o'zini mustaqil shaxs sifatida namoyon qila olishi kerak. Ana shunda o'zi uchun ham yashashga intiladi. Va mustaqillikni qadrlay biladi. Shu kunlarda ona tiliga e'tibor muammosi tagida ham ba'zi bir odamlar ongida bo'ysunish, mutelik, birovning qo'liga qarab yashash aqidalari unsurlari saqlanib qolganligi sezilib qoldi. Demak, qaysidir manfaatdor davlatga tegishli, odamlar ongida buzg'unchilik kayfiyatini uyg'otadigan, ayniqsa, eskilikni qo'msashga chorlaydigan jamg'arma guruhining noxolis targ'ibotidan ehtiyot bo'lish zarur. Yuqoridagi murojaat o'zaro tinchlik va totuvlik yo'lida siyosat yuritayotgan har qanday davlatga qarshi qaratilgan navbatdagi axborot-psixologik xurujning bir ko'rinishini eslatadi.

Dunyo tajribasidan ma'lumki, keyingi paytlarda ayrim shaxslar orasida boqimandalik, birovning qo'liga qarab yashash, omonatga xiyonat qilish, o'zganing mulkini o'zlashtirish oddiy narsaga aylanib borayapti. Bu holat ijtimoiy tarmoqlarda ildiz otayotgan ig'voli xabarlarning tarqalishiga turtki bo'layapti.

Bu odam ham ko'pni ko'rgan

Keling, shu o'rinda, boqimandalik qanday paydo bo'lishi, odamni ne ko'yga solishini ayrim misollar orqali tahlil qilib ko'rsak, o'ylaymizki, bu foydadan xoli bo'lmaydi.

Odatda ko'pni ko'rgan, ko'pchilik bilan suhbatda bo'lgan odamga nisbatan: “Bu odam ko'pni ko'rgan, uning bilganida hikmat bor, hayotning achchiq-chuchugini totgan-da”, deyilishini bilamiz. Ammo dunyoning biz bilmagan ajabtovur tomonlari ham bor-da. Abror Eshpo'latov (ismi sharifi o'zgartirildi) ham ko'pni ko'rgan, biroq u to'rt devori beton, zax va qoron­g'u xonada, atrofi sim to'r bilan o'ralgan panjara ortida ko'pchilik bilan hamsuhbat bo'lgan, o'z ongi-tafakkuri doirasida tajriba almashgan, uning o'zlashtirgani o'g'irlik qilib yengil pul topish, o'zganing hisobidan yashash kabi aqidalar bo'ldi.

Avvalo, bunga kim sababchi? Axir ona qornidan dunyoga kelgan chaqaloq pokiza, mo'min va mo'mina bo'lib tug'iladi-ku. Bir askiyada: “Qo'shnining tovuq katagidan tuxum o'g'irlab kelgan o'g'liga onasi: Tovug'i qani?” degani yoki daladan arqon o'g'irlab kelgan o'g'liga otasi: “Endi xo'kizga o't”, degan gapi har qanday qin­g'irlik, avvalo, oiladan boshlanishini anglatadi. Axir, “Qush uyasida ko'rganini qiladi”, degan maqol bekorga aytilmagan. Boqimandalik ham avval oilada ildiz otadi…

Yo'qsa, Abror endigina qirqqa kirgan, qirchillama yoshda, tadbirkorlik qilib bo'lsa-da, halol pul topib, oilasi bag'rida mazmunli va betashvish yashashi mumkin edi. Ammo bungacha to'rt marta sudlanib, jazoni ijro etgani, mahbuslar ichida yashab, ba'zilarining butkul odamgarchilikdan chiqib qolganini ko'rib, bilgani unga yetarli bo'lmadi.

Abror eski qilig'ini tashlamadi. Yengilga yo'l­dosh, og'irga yotdosh bo'ldi. Garchi panjaradosh hamsuhbatlaridan birovning pinjiga kirishning, iliq so'z ila suhbatdoshini ishontirishning hadisini olgan bo'lsa-da, har gal uning omadi chopmadi…

Abror o'tgan yilning 6 dekabrida bozorda eski tanishi Maratni uchratib qoladi, ikki oshna ulfatchilik qilish bahonasida ul-bul xarid qilishadi. Marat uyda hech kim yo'qligini, xotini onasini ko'rgani ketganini aytib, uni uyiga taklif qiladi. Qiziq, axir, Marat uning g'irt o'g'ri ekanini, bir necha bor sudlanganini bilardi. Bila turib uni uyi­ga boshlab borishi ajablantiradi odamni. Balki bunga spirtli ichimlik sabab bo'lgandir… Axir kun­ora aroq ichuvchining do'sti, ulfati bo'lmaydi…

Abror ulfati Maratning ancha badavlat yashashini bilardi. “Yangi sarguzasht” uchun reja tuzdi. “Qancha spirtli ichimlik ichsang ham mast bo'lmaysan-a”, deb uni maqtadi. Bu gapdan havolangan Marat o'larday ichdi. Mast bo'lib, uxlab qoldi. Abror esa…

Xuddi o'zining uyida yurgandek, xonalarni tintib chiqdi. Jami 4.000.000 so'mlik bolalar kiyim-kechagini o'marib, g'oyib bo'ldi. Eh Abror, u huquq-tartibot organi xodimlaridan yashirinib bo'l­masligini, uzo­q­qa qochib ketolmasligini anglamadi. To'rt million so'm bilan “o'rmon egalari” ham uni safiga qabul qilmasdi…

Abror Eshpo'latov beshinchi bor sudning qora kursisida aybiga iqror bo'ldi. Jinoyat ishlari bo'yicha Toshkent shahar Olmazor tuman sudi binosidagi ochiq sud majlisida, sudya Muso Yusupov raisligida, uning “yangi qilmishi” ko'rib chiqildi. Sud hay'ati tomonidan A.Esh­po'latovning aybiga to'liq iqror bo'lgani, pushaymonligi, yetkazgan zararini qoplagani baribir e'tiborga olindi. Shunga qaramay, omma uchun xavfli shaxsligi tufayli u O'zbekiston Respublikasi JKning 169-moddasi 4-qismi “b” bandi bilan 8  yilga ozodlikdan mahrum qilindi. Aslida ham qo'li egrilik, birovning qo'liga qarab yashash boqimandalikdan, qaramlikdan boshqa narsa emas.

Ko'rinib turibdiki, jamiyatimiz bozor siyosati tizimiga o'ta boshladi. Endilikda odamlarda ko'nikma hosil qilish muhim masala hisoblanadi. Buning uchun hamon “davlat qilib berishi kerak”, degan tushuncha bilan yashayotganlar ongida mustaqil va hur yashash tamoyili shakllanishi lozim. Shundagina odamlar jilla qursa o'zi uchun qayg'uradi, o'zi uchun yashashga intiladi…

Sanoqda bor, sonda yo'q

OAVlarida tar­qatilgan hali hovuri bosilmagan, cho'g'i o'chmagan xabarlarga ko'ra, endigina balog'atga yetgan, mustaqil hayot kechirish sari odimlash arafasida turgan ikki o'spirin-yosh “kiberjinoyatchi”lik yo'lini tanlashgani odamni tashvishga soladi. Ular o'zganing plas­tik kartasidagi mablag'ni, oqibatini o'ylamay, yechib olib, shaxsiy mafaati uchun ishlatib kelishgan. Ammo tan olish kerak, keyingi paytlarda bunday voqealar ko'pchilikni hayratlantirmay ham qo'ydi.

Ajablanarlisi, ota-onasi, qarindoshlari ularning xatti-harakatlariga nahotki befarq qarashgan? Aslida hech joyda ishlamaydigan bolasi uyga mo'may pul ko'tarib kelsa yoki oshna-og'aynilari bilan maishat qilib yursa, bu holat ularni qiziqtirmaganiga ishonging kelmaydi… Agar begidir kelayotgan pulga mahliyo bo'lib bolasini alqagan bo'lsa, ular o'z farzandining, jigarining kelajagini barbod qilgani shu-da.

17-19 yoshni qoralagan G'anisher bilan Elbek (ism­lar o'zgartirilgan) avvaliga o'zlarida mavjud o'nlab sim-kartalar va “Web­money” ilovasi orqali birovning bank kartasidan istaganicha pul yechib olishgan. Masalan, kiberjinoyatchilar Chilonzor tumanida yashovchi fuqaroning 24 (yigirma to'rt) million so'm pulini, achinarlisi, nogiron, kasalmand farzandini davolataman deb, bank kartasida pul saqlagan yana bir bechoraning mablag'ini, hech kimga indamay, ko'zini chirt yumib o'marishgan. Miloddan avval yashagan yunonistonlik donishmand Aris­totel: “Eh, hozirgi yoshlar o'zgarib ketdi”, deganda nimani nazarda tutgan ekan…

Savol tug'iladi: ular o'ziga meros qolgan buyumni asragandek, ichki cho'ntagida saqlab yurgan o'nlab bank kartalarini qaerdan olgan ekan? Axir, bank kartalari ko'chada sochilib yotmaydi-ku?!

Kiberjinoyatchilar poytaxtdagi, mutaxassislar o'ta zararli deb yoshlarni ogoh etayotgan kompyuter klublaridan foydalanib, birovlarning kartasidagi millionlab pullarini bemalol o'zlarining hisoblariga o'tkazib olganini eshitib: “Shaharning darvozasi bormi o'zi?” devorganingizni bilmay qolasiz. Kompyuter, internet klublari faoliyati, albatta, yoshlarning dunyoviy bilim olishlarida, til o'rganishlarida beqiyos imkoniyatlar yaratganini e'tirof etish kerak. Ammo bu klublarga hamma yoshlar ham ezgu niyatda tashrif buyurishmas ekan-da…

“Paynet” tizimida tajriba oshirgan shaxs: “Qo'ni-qo'shnilardan “Telegram”da odamlar xayriya uchun pul yig'ishini eshitgandim. Lekin ular har doim ham to'g'rilikcha pul yig'ishmas ekan, ko'pincha firibgarlik qilisharkan. Men o'sha aldoqchi odamlarni chuv tushirmoqchi edim. Oson pul topishga o'zim ham qiziqib ketibman…”, deydi qo'lga olingach.

O'zingizga ma'lum, birovning bank kartasidan shunchaki pul o'marib bo'lmaydi. Chunki plastik kartalarning xavfsizligi ta'minlangan. Buning uchun kiberjinoyatchi bank kartasida millionlab mablag'i bor odamni aniqlashi, telefon raqamini topishi kerak bo'ladi. Surishtiruv jarayonida unga zarar ko'rgan odamning qo'shnilari, tanishlar foiz evaziga yordam bergani ma'lum bo'lgan.

Ular telefon qilishib: “Sizga yordam bermoqchi edim, bank kartangiz hisob-raqamini aytsangiz, besh yuz ming so'm ko'chiraman”, deydi. Besh yuz ming­ni eshitgan sodda shoshib qolishi tayin, darrov raqamlarni dona-dona qilib aytadi. Oradan ma'lum vaqt o'tgach, o'zining mablag'idan bir tiyin ham qolmaganini, aldanganini tushunadi. “Pulning yuzi issiq”, deb shuni aytishsa kerak-da. Bo'lmasa odamlar shunchalar sodda bo'lisharmidi…

Agar sizga ham kimdir qo'ng'iroq qilib: “Bank raqamingizga pul ko'chiraman”, desa oson pul topishni yoki “Bolam og'ir kasal, davolatishga pulim yo'q, yordam bering”, desa savob uchun mablag'ingizni darrov ko'chirishdan oldin kimligini tegishli organlardan so'rab biling, ke­yin muloqotga kirishing. Shunda chuv tushib qolmaysiz.

Yusuf Jo'rayev,

“Hurriyat” muxbiri.