El odami
Surxondaryoda Toshtemir akani bilmagan odam kam topiladi.
U kishi haqida kimdan so'rasangiz ham “Ee, o'zimizning Toshtemir akami…” deya samimiyat bilan gapiradi. El orasida bahsli-munozarali, boringki, maslahatlar, masalalar chiqib qolsa, “Toshtemir aka nima der ekan …” degan mulohazaga boradilar.
Bu odamni oddiygina odamlar ham, shoirlaru olimlar ham, baxshilaru san'atkorlar ham, mulkdorlaru amaldorlar ham birday qadrlaydi. Nega shunday? Chunki Toshtemir aka o'zi hammaga el bo'lishni istaydi va hammaning bir-biriga el bo'lishini xohlaydi.
Bu dunyoda kirari el, chiqari yov bo'ladigan odamlar ko'p. Bu odam esa, hatto shundaylardan ham oqibat kutadi, bir kun kelib Xudo insofini berar, deb umid qiladi.
U ichi keng odam… Surxondaryo dashtlariday keng. Osonlikcha toriqmaydi. Har bo'lar-bo'lmasga, har “erdan baland-butadan past” narsalarga teng bo'lib, yurak hovuchlab selkillab yurishni o'ziga ep ko'rmaydi. Or qiladi. Chunki, u “Alpomish”ni zo'r biladi-da.
Denovda bo'lgan bir gurungimizda Toshtemir aka aytgandi: “Odam degani katta kuch. Istasak, u daryo bo'ladi. Men el orasida oqib yurgan katta-katta daryolarni ko'rganman”.
Darhaqiqat, xalq qalbining ovozini tilida va dilida olib yurgan ulkan baxshilarning ijodini erinmay o'rgangan, ularning suyar do'stiga aylangan. El orasida oralab yurib momolarimizning yurak tafti bilan tirik qolgan qanchadan-qancha qo'shiqlaru ertaklarni to'plagan.
U, ayniqsa, yosh ijodkorlarni ko'rganda, yayrab ketadi. Ularga o'z farzandlariga qaraganday umid bilan, mehr bilan qaraydi. Qo'lidan kelganicha qo'llab-quvvatlaydi, izzatlaydi. “Elning jon tomiri shular-da” deydi.
Esimda, bizlar yosh talabalar edik, hali na pastni, na balandni bilar edik. Toshtemir aka bu paytda Denovda ishlardi. Shu yillari u kishi yo'li adashib, Toshkentga keldi. Filologiya kulliyotida o'qiyotgan bir necha iste'dodli talabalarni shahar markazidagi “Do'stlik” mehmonxonasiga mehmonga chaqirdi. U bizlarni ayamay mehmon qildi. Uzoq gurunglashdik. Gapning boshi ham, oxiri ham adabiyot bo'ldi. Qaytar chog'imizda Toshtemir aka har birimizga pul berdi. Ming bir istiholamizga qaramasdan, qo'yarda-qo'ymay. Aytdiki: “Bu sizlar uchun choy puli. Bilamanki, sizlar uchun choy ham, ovqat ham bitta narsa — bu kitob. Men bergan pulga eng yaxshi kitoblarni sotib olinglar”.
Bu odam nimaga shunday qildi ekan? Albatta, uning davlati oshib-toshib yotgani yo'q edi. O'shanda u bor pullarini talabalarga noyob kitoblar uchun bo'lib berib, o'zi poezdga arang ilashib, Surxondaryoga ketgandi. Keyin esa biz talabalar unga nodir kitoblarning qimmatligi haqida va'z o'qiganimizdan xijolat chekkandik.
U bizni Odam bo'lsin deb chin yurakdan umid qilgan.
Bilaman, u kishi bu tafsilotlarni eslab o'tirmaydi, lekin bizning xotiramizga ular muhrlanib qolgan. Yaqinda Yaponlarning “Dzenning 101 tarixi” kitobida yozilgan bir voqeani o'qib qoldim. Bu rivoyatni roviylar shunday tartib qiladilar: Bir taqvodor bilan bir shoir yo'lda ketayotganida, sharqirab oqayotgan ariqdan o'tolmay o'tirgan bir ayolni ko'rib qoladilar. Shoir hech narsani o'ylab o'tirmay, ayolni dast ko'taradi-yu, ariqdan o'tkazib qo'yadi va ishidan ko'p zavqlanadi, ayolning go'zalligidan ilhomlanadi. So'ng taqvodor bilan yo'lida davom etadi. Qizig'i shundaki, to ibodatxonaga yetib borguncha, taqvodor faqat bir narsa haqida — shoirning gunohi haqida o'ylab boradi. Chunki, shoir ayolni qo'llarida ko'tardi, u bundan shavqlandi, Yaratganning oldida gunohkor bo'ldi. Ikkovlarining qo'llari-qo'llariga tegdi. Ular to ibodatxonaga yetib borgunlariga qadar taqvodor shular haqida o'ylab bordi, shoir esa bu paytda atrofdagi tabiat go'zalligidan zavqda edi. Ular mehrobga yaqinlashganlarida taqvodor shoirga aytdiki: “Sen bugun gunohkor bo'lding, ayolni ariqdan o'tkazib qo'yish bahonasida uning qo'llaridan ushlading, uni ko'tarib olding, badaning ayol badaniga tekkanday bo'ldi, sen gunohkorsan”. Shoir esa bunga javoban aytdi: “Sen haliyam shuni eslab o'tiribsanmi?”
Men Toshtemir akaning talabalarga ko'rsatgan bir himmati haqida yozganimda, go'yo u kishi menga “Sen haliyam shuni eslab yuribsanmi?” deganday bo'ldi. Men o'zimni o'sha taqvodor o'rnida, Toshtemir akani esa, o'sha shoir o'rnida ko'rganday bo'ldim…
Ha, Toshtemir aka ko'rgan daryolarni uncha-muncha odamlar ko'rmagan. U qirq besh yildan oshiq vaqt mobaynida elning yuragida oqayotgan daryolar tilini o'rgandi. Uning tabiatidagi kenglik shundan bo'lsa kerak, deb o'ylayman. Keyingi yuz yillikda Surxon tomonlarda qancha baxshi o'tgan bo'lsa, ularning tarixini Toshtemir akadan so'rang, aytib beradi.
Darhaqiqat, bu yurtdan qancha-qancha ulug' baxshilar o'tdi. Ularning qabri qaerdaligini ham aksariyat odamlar bilmaydi. Mayli, yuraklar ularning so'zlarini topsin, chunki, so'zlar qabrlardan ko'ra muhimroq va azizroq.
Eshitganim bor, Toshtemir aka universitetni bitirib borishi bilan Surxondaryoda yashagan shoirlar va baxshilarning hayoti, ijodini o'rganish uchun xizmat safariga o'z yonidan xarajat qilib, Surxondaryo, Qashqadaryo, Samarqand bo'ylab tinmay el oralab yurgan ekan. Illo, bu biror-bir tashkilot yo idoraning xizmat safari emas edi. Bu zahmatkash bir qalbning o'z-o'ziga buyurgan xizmati safari edi. Bu – ichu toshi o'z xalqining ijodiyotiga muhabbat bilan yo'g'rilgan bir yurakning xizmat safari edi.
Ustoz haqida yana ko'p va xo'p yozish mumkin. Qanchadan-qancha yorug' voqealar, bir umr qalbda muhrlangan holatlar bor. Ularning barini qog'ozga tushirish uchun haftalar yetmas. Ammo yuqoridagilarni yozib uqtirar ekanman, shunday degim keldi: “Toshtemir aka siz hamon yurakning xizmat safaridasiz”.
Eshqobil Shukur.