Qamishzorda

Sulaymon SAMAD

Qamishzorda

(voqeiy hikoya)

Sanatoriy hamshirasi meni beshinchi palataga keltirib qo'ydi. Xonada bir keksa otaxon deraza oldidagi karavotda o'tirardi. Ko'rishib olgach, qo'limdagi narsalarni tumbochkaga, kurtkamni shkafga ilgach, biroz o'tirib davolovchi vrach qabuliga kirishim kerakligini ayt­dim.

— Shoshilmang, vrachingiz yana bir soatdan keyin qabul qiladi, — dedi otaxon   ko'nglimdan kechganlarini sezganday.

— Yaxshisi tanishib olaylik. Men Surxondaryodanman, Termiz shahrida yashayman.   Ismi-sharifim Soli Vohidov, yoshim 82   da. Shu sanatoriy shuhratini eshitib, keldim. Aytganlaridek, ajoyib shifo maskani ekan. Hammasi menga yoqdi. Xursand bo'ldim. Endi o'zlaridan eshitsak, ukam, — deya qo'lidagi piyolasini tumbochka ustiga qo'ydi-yu, yostiqni baland qo'yib, unga suyandi.

— Shu viloyatdanman — Romitanda turaman. O'qituvchiman. Asablarim toliqqan shekilli, to'rt-besh kun dam olib davolanay deb shu shifoxonaga keldim, — gapni qisqa qildim.

— Yaxshi kasbingiz bor ekan. Xudo barakasini bersin, — chol joyidan qo'zg'ala boshladi. “Vaqt bo'ldi, svet olishim kerak, tushdan keyin massaj­ga boraman. Keyin suhbatimizni yana davom ettiramiz…

Oradan bir necha kun o'tdi. Qariya bilan inoqlashib ketdik. Soli bobo ko'pni ko'rgan, qishloqda hosilot, brigadir, bog'bon bo'lib ishlagan, ikkinchi jahon urushida qatnashgan, xushsuhbat, kamtarin inson ekan. Ammo otaxon kechasi yaxshi uxlolmas, alahsirab chiqardi. Gohida tunda o'rnidan turib anchagacha pishillab turar, qon bosimi ham be­zovta qilardi. Ba'zan navbatchi vrachni chaqirib kelishimga to'g'ri kelardi.

— Uzr, bolam, sizni ham uxlashga qo'ymayapman. Nomi o'chsin o'sha urushni. Uning asorati 60 yildan beri meni tinch qo'ymaydi, bomba portlaganida tuproq ostida qolib, kontujin bo'lganman. Uning asoratidan hozir ham qo'rqib uyg'onaman, deb xijolat chekardi bobo.

— Men uchun sira afsus chekmang, bobojon, sizning yarim yoshingizdaman, o'zimni ba'zan eplay olmay izza bo'laman-u, siz esa o'zingizni ko­yiyapsiz.   Hali davolanib yaxshi bo'lib ketasiz, xafa bo'lmang.

— Shunisiga ham shukur, oyoqda yuribmiz. Boshga tushganini ko'z ko'rarkan. Taqdirimga shu yozilgan ekan. Xudo ataganini ko'raveramiz-da, o'g'lim…

Bir kuni tushdan keyin muolajalarni olib xonaga keldik. Men choy damlab, qand-qurs, mayiz olib stolga qo'ydim. Boboga choy quyib berdim. So'ng:

— Otaxon, agar erish tuyulmasa, bolalik xotiralaringizdan biror voqeani aytib bersangiz. Hali aytdim-ku o'qituvchiman deb. Bolalarga ibrat bo'ladigan qiziqrog'i bo'lsa yanada yaxshi. Uning tarbiyaviy ahamiyati zo'r bo'lardi-da, — dedim boboning kayfiyatini ko'tarish maqsadida. Otaxon miyig'ida kulib qo'ydi-da, gap boshladi:

— Qiziq voqealar bolalik chog'larimda ko'p bo'lgan, qay birini aytsam ekan… Yaxshisi, organ xodimlariga bir jinoyatchini tutishga yordam berganim haqida gapirib bera qolay. O'sha paytlarda to'rtinchi sinfda o'qirdim. Yoz payti — kanikulda edik. Vali degan bir jo'ram bilan qish­log'imizdan ikki chaqirim naridagi ko'ldan baliq tutardik. Suv tiniqligidan o'ynab yurgan baliqlar shundoq ko'rinib turardi.

Shunday kunlarning birida “kolxoz”ning oziq-ovqat omboriga kimdir o't qo'yibdi. Ko'p odam to'p­langan   bo'lsa-da,   suv kamligidan   olovni   o'chirib bo'lmadi. Ombor binosi yonib kulga aylandi.

Bundan ilgari ham qishloqda kimningdir qo'yi, echkisi yo'qolardi. Jinoyatchilar topilmasdi. Militsiya xodimlari, ishlamay yurgan uch-to'rt kishini shaharga olib ketishdi. Baribir jinoyat ochilmay qoldi. Omborga o't qo'yish bundan ham o'tib tushdi.   Kechalari ko'chalarga navbatchilar qo'yildi, har guruhga militsioner yoki harbiy askarlar rahbarlik qilardi. Odamlar topilmagan jinoyatchini “shpion” deb atashardi. Ancha vaqt o'tgach, Valinikiga bordim, u otasi bilan bo'rining terisini shilayotgan edi. Bo'ri “kolxoz”ning qo'ylar podasiga hujum qilib bir necha qo'y-qo'zilarni qiyratgan ekan. Valining otasi yaxshi mergan edi. Shu kuni Vali bilan baliq oviga borishni kelishib olgandik. Ko'proq chuvalchang to'p­lashni, non, suv olishni ham tayinladim. Chamasi soat o'nlarda eski makon – ko'ldagi tepachaga yo'l oldik. Ovda omadimiz chopdi, qarmog'imizga kattaroq baliqlar ilindi, qiziqib ketib vaqtning qanday o'tganini ham bilmay qolibmiz. Men non, chakki olgandim, Vali esa suv, patir olgan, yeb oldik. Shu payt qarmoq po'kagi “cho'lp” etib suvga tushib ketdi, baliq ilingan ekan. Vali shartta o'zini suvga tashlab qarmoq bilan baliqni olib chiqdi.

— Laqqa baliq ilinibdi! — quvonch bilan qichqirdi u, — sen bo'lsang bu ko'lda laqqa bo'lmaydi devding, ana bor ekan-ku!

Shu payt birdan ov miltig'ining “paq” etgan ovozi eshitildi: qamishzorlar ustidan uchayotgan to'rt-beshta o'rdaknng biri ko'lga   dumalab tushdi. Tepalikning ustiga chiqib qaradik: hech kim ko'rinmasdi. Shunda ikkovimiz ketma-ket yurib qamish­larni qayirib, o'rdak yiqilgan joyga qarab intildik. Suv avval tizzamizdan, keyin ko'kragimizgacha chiqdi, yurish qiyinlashdi. Yalangoyoq edik, rosa qiynaldik. Shunda Vali: “orqaga qaytaylik, tutgan balig'imizni ham birov ilib ketmasin tag'in” – dedi. Men unga: “Sen orqaga qayt, men yana bir oz axtarib ko'ray, bo'lmasa izingdan yetib boraman”, dedim. Vali orqaga qaytdi. Men yana o'n metrcha oldinga qarab yurdim. Birdan yiqilgan qamishlarga ko'zim tushdi. Demak, ovchi o'rdakni olib ketgan, degan fikrga keldim. Haligi izdan bir oz yurgan edimki, ko'lning sayoz joyida ikki kishi ko'rindi. Biri o'rdakning patini yulayapti, ikkinchisi o'choqqa o'tin tiqib olov yoqayotgan edi. To'g'risi, bir oz qo'rqdim. Agar ular sezib qolishsa, meni ham otishlari mumkin edi-da! Suvga tomog'imgacha cho'mib, asta-sekin orqaga tisarildim. Ular o'z ishi bilan band, meni sezishmadi ham. Ortga qaytsam, Vali kiyimlarini kiyib qarmoqlarining ipini cho'pga o'rayotgan edi.

— Namuncha qolib ketding? — so'radi u.

— Jim!.. — barmog'imni og'zimga qo'yib belgi berdim, — ish chatoq, jo'ra, ko'lda ikki barzangi, soqol-mo'ylovlari o'sgan, juda shubhali odam bor ekan.

Kiyimlarimni kiydim, ikkimiz uyga tomon yo'lga tushdik.

Bizdan ancha uzoqda o'ng tomondan bir kishi qo'lida sumka, orqasida o'tin ko'targanicha ko'l tomon ketayotgan edi. Lapanglab yurishidan kimgadir   o'xshatdim-u lekin eslay olmadim. Haligi odam chapga burilib biz o'tirgan tepalikdan nariga qarab ketdi. Uyga yaqinlashgach, biz tutgan baliqlarimizni ikkiga bo'lib oldik.

Kechasi yaxshi uxlay olmadim, ko'zim yumildi deguncha ko'ldagi odamsimon mahluqlar miltiqni menga to'g'rilab otmoqchi bo'lishardi. Ha, aytgancha, sumka, o'tin ko'tarib ketayotgan odamning kimligi ham esimga tushdi. U ko'ldan besh chaqirimcha narida joylashgan katta qabristonning qorovuli mulla Boqi edi. Uning qabristonni tashlab bu yerda sang'ib yurishi menga shubhali tuyuldi.

Ertasi uyg'onib Vali bilan birga ko'rganlarimizni qishlog'imizdagi   militsionerga aytib berdik. U quvonib ketdi: “Bu haqda hech kimga churq etmanglar, baliq oviga ham bormanglar, xo'pmi? Men hozir shahar militsiyasi bilan bog'lanaman”.

Yangi o'quv yiliga ham sanoqli kunlar qolgan edi. Tushdan keyin kolxoz idorasi oldiga bir necha militsiya kiyimidagi kishilar va besh yulduzli qalpoq kiyib olgan askarlar to'planishdi. Qishloq oqsoqoli boshliq bir necha kishi ularning safiga kirishdi. Jangovar operatsiyada Valining otasi Salim bobo ham bor edi. Haligi harbiylar ko'lning shimoliy-sharqiy hududini o'rab olib qamishzordagi notanish shaxslarni qo'lga olishdi. Mulla Boqi o'shalarning sherigi bo'lib chiqibdi.

Yozgi ta'tilimiz ham tugadi, darslar bosh­lanib ketdi. Bir kuni o'qituvchimiz sinfga kirib: “Bugun katta tanaffusda maktab hovlisida majlis bo'ladi, hamma qatnashishi shart”, dedi. Maktab hovlisiga chiqdik. Hamma o'qituvchi va o'quvchilar to'planishgan. Davraning chetiga bitta stol, uchta stul keltirib qo'yishdi. Unga maktab direktori, uchastkavoy Ermatov, pogonida to'rtta yulduzli harbiy kishi (biqinida to'pponchasi ham ko'rinib turardi) qo'yilgan stullarga o'tirishdi. Yig'ilishni maktab direktorimiz ochdi. U so'zni o'sha to'pponchalik harbiyga berdi. U to'planganlarni yangi o'quv yili bilan tabrikladi. Hamma bolalarni yaxshi o'qishga, intizomli bo'lishga, botir, jasur bo'lishga da'vat etdi. Oxirida u: “Shunday hushyor bolalardan ikki nafari maktabingizdan yetishib chiqqanligi bilan faxrlaning”, — dedi bolalarga qarab, — ana shunday o'quvchilardan biri Soli Vohidov, ikkinchisi Valijon Salimov bo'ladi. Ularning ma'lumoti bois bir necha yildan beri qochib yurgan o'ta xavfli jinoyatchilarni qo'lga oldik. Hozir ular ustidan jinoyat ishi qo'zg'atilgan”.

So'ng uchastkavoy Ermatov bizni davraga taklif qildi. U bizga qizil lentaga bog'langan daftar, albom, qalamdondan iborat sovg'a berdi. Hamma qarsak chaldi. Ana shu voqea hech yodimdan chiqmaydi.

Otaxon piyoladagi qolgan choyni ho'plab, endi picha dam olaman, deganday boshini yostiqqa qo'ydi.

O'ylayman: yaxshiligu yomonlik, mardligu qo'rqoqlik, jasoratu loqaydlik odam bolasida yoshligidanoq namoyon bo'larkan-da. Bolaligida shunday mardlik ko'rsatgan inson ikkinchi jahon urushida ne-ne fidoyiliklar ko'rsatgan ekan- a?!