KO'ZBO'YaMAChILIK OQIBATI
Rahmatli bobom quriyotgan daraxt qanday dardga chalinganini, uning hayotini saqlab qolish mumkinmi-yo'qligini bilar va shunga qarab ish ko'rar edilar. Hovlimizdagi serhosil shirin gilos uchidan quriy boshlaganda katta-kichik hammamiz achinib, muhim bir narsadan ajrab qolayotganday tashvishga tushganmiz. Bobom esa: “Buning ildiziga qurt tushgan. Tozalab tashlab, yaxshi parvarishlasak, gurkirab o'sib ketadi” dedilar-da, ishga kirishdilar. Gilos atrofini ildizlari ko'ringunga qadar kovlab, so'ng qandaydir kulrang kukunni suvga qorishtirib, kerakli joylarga quyib chiqdilar. Xiyol o'tmay, har biri barmoqday keladigan qoramtir qurtlar halokatdan qutulib qolish uchun ildizlar osti-ustidan to'zg'ib chiqishdi.“Gilosni quritmoqchi bo'lganning jazosi shu”, deya bobom ikkov ularga qiron keltirganmiz. Keyin tomirlarga yana eritma sepib, ustidan mahalliy o'g'it va toza tuproq solib, suv quyib turishni kanda qilmadik. Uch-to'rt kun o'tib, gilos shoxlari kuch olib, barglariga jon kirdi.
O'sha paytdagi quvonchimizni ko'rsangiz edi. Hovlimizning ko'rki bo'lgan gilosni hayotga qaytargan bobomdan minnatdor bo'lib, qayta-qayta rahmatlar aytganmiz. “Bobong Michurindan ham zo'r” deganlar otam kulib. Yoshim ulg'aya borgan sari otam bu ta'rifni bekorga aytmagan ekanlar derdim o'zimga o'zim. Chunki bobom qaysi daraxtga nima kerakligini, u bilan qanday muomala qilishni, nimalar evaziga mo'l hosil berishini man degan olimdan ko'proq bilishlarini vafotlaridan so'ng, qo'ni-qo'shnilar-u qishlog'imiz qariyalaridan ko'p va xo'b eshitganman. Bunday gaplar mening bobomga bo'lgan mehrimni yanada oshirar, shunday insonning nabirasi bo'lganligim bilan juda-juda faxrlanar edim. Shuni ham aytish joizki, bobom qattiqqo'l va qat'iyatli edilar. Biron bir joyda qurigan daraxtga ko'zlari tushsa bormi, bu fayzu-barakani qochiradi deya uni tomoshaga qoldirmas, darhol kundakov qildirib, o'rniga biron bir mevali daraxt ektirar edilar. Keyin-keyin bildimki, bularning bari insonni bolaligidan tabiatga mehr-muhabbatli qilib tarbiyalashda, yashillik olamini turli ofatlardan asrashni va ularni bebaho boylik sifatida qadrlashni o'rgatishda bir akademiya vazifasini bajargan ekan. Mana shu akademiya o'z nufuzini yo'qotmagani uchun ham qishloqlarimiz hamonki, shaharlarimiz bozorlari peshtaxtalarini polizu sabzavot mahsulotlaridan tortib, meva-chevagacha to'ldirib turibdi. Buning uchun bobodehqonlarimizga-yu mirishkor bog'bonlarimizga har qancha tahsinu tasanno aytsak arziydi.
Afsuski, qator-qator ekologik muammolar paydo bo'layotgan bugungi kunda yashillik olamini boyitish va uni asrash masalasida poytaxt Toshkentda xayrli, boringki, savob ishlar qatorida va'dabozlik, mendan ketguncha – egasiga yetguncha qabilida ish tutish, ko'zbo'yamachilik keng quloch yozayotganligidan ko'z yumib bo'lmaydi. “Tabiat bizning hayotimiz, hayotimizni asraylik!” — deya bong urayotgan bo'lsak-da, ayrim joylarda tabiatni tabiat qilib turgan daraxtlarni sun'iy ravishda quritishni, imi-jimida gumdon qilishni qoyillatib, gunohidan qo'rqmayapmiz. Mana, bir misol: Toshkenti azimning Mirobod tumanidagi Sharof Rashidov nomli mahallasi shaharning qoq belida joylashgan bo'lib, bu yerdagi ko'p qavatli turar-joy binolari 1966 yilgi yer silkinishidan keyin barpo etilgan. Uylar oralig'ida, yo'l va yo'laklar bo'ylarida qatorlashib turgan necha yuzlab oltmish-etmish yillik daraxtlar mahallaning ko'rkiga ko'rk, chiroyiga chiroy qo'shib turardi. Bo'yi 50-60 metr keladigan chinorlaru qarag'aylar shoxlari bir-biriga tutashib ketgan, yoz jaziramasi kunlarida bu yerning soya-salqiniga hammaning havasi kelardi. Bu daraxtlar ichida xalqimizning ardoqli farzandi, davlat va jamoat arbobi Sharof Rashidov o'z qo'li bilan ekkan daraxt ham ko'kka bo'y cho'zib turar, uning ulug'vorligi mahallaga o'zgacha bir fayz baxsh etib turgandek edi. Har biri bir imoratni obod qiladigan bu daraxtlarni kimlardir ko'z ostiga olib yurgan ekanmi, o'n ikki yil muqaddam e yo'q, be yo'q tanlab-tanlab kesib olib ketishdi. Odamlarning baqir-chaqiriyu dod-voyiga qayrilib qaraydigan biron bir tabiatparvar mard topilmadi o'shanda.
To'rt-besh yil oldin esa “Istiqlol” deb nomlangan bolalar bog'i o'rnida mahalla guzarini bunyod etish bahonasida besh qavatli bino qurilishi bu yerdagi o'ttizga yaqin daraxtni (ularning ichida davlat arbobi Sh.Rashidovdan yodgor bo'lib qolgan daraxt ham bor edi) jahannamga ravona qilishdan boshlandi. Toqati toq bo'lgan mahalla ahli bu gal chidab turolmadi. Daraxtlarni kesishni bas qilishni qat'iy talab qildi.
Murojaat bo'yicha kelgan shahar ekologiya qo'mitasi vakillari esa bir qarorga kelmay turib, boshlarini sarak-sarak qilgancha jo'nab qoldilar. Gazeta, televidenie va radio jurnalistlari yeng shimarib keldilar. Biroq, O'zbekiston televideniesida berilgan tanqidiy ko'rsatuv ham, xorijiy muxbirlarning dunyoga tarqatgan reportajlari ham “bunyodkorlar”ni orqaga qaytara olmadi. Odamlarning hokimiyatlar, huquqni muhofaza qiluvchi idoralar va yuqori tashkilotlar qabulxonalarida soatlab sarg'ayib o'tirishlaridan ham biron-bir natija chiqmadi. Bu paytda kundakov qilingan daraxtlar boradigan joyiga borib bo'lgan, xarobaga aylangan bolalar bog'i o'rnida qudratli texnikalar kuchanib-kuchanib, yeru ko'kni larzaga solib ishlayotgan edi. Mahalla ahlining asabi yanada taranglashgan bo'lsa-da, umid bilan oqni oqqa, qorani qoraga ajratib beradigan odil sudga murojaat qildi. Afsuski, tuman sudi ishni cho'zib o'tirmay, g'alaba qarorini “quruvchi” qo'liga tutqazdi. Bu ham mahalla fidoyilari ko'nglini sovuta olmadi. Ish Toshkent shahar ma'muriy sudida ko'rilib, o'sha avqtdagi tuman hokimi qarori bekor qilindi.
Ana shunda ancha-muncha sirlar fosh bo'ldi. “Men bu yer (salkam yarim gektar joy) uchun hazilakam mablag' sarflaganim yo'q” dedi “quruvchi” boshini changallab. U daraxtlarni kestirishda bosh-qosh bo'lganlarni ham quruq qo'ymaganligi og'zining bir chetidan chiqib ketdi. Lekin shuncha qilg'ilikni qilgan nafsi o'pqonlarning hech qaysi biri javobgarlikka tortilmadi. Nega? Mahalladoshlar vayron bo'lgan joyni asta-sekin o'zlari obod qildilar. Lekin, endi bu yerda tangadek soya yo'q. Bolalar esa ota-onalarining yetovida “Ko'k gumbazlar” bog'iga borib o'ynaydilar.
Xo'sh, shu bilan mahalla tinchib ketdimi? Yo'q! Ikki yil muqaddam ko'p qavatli beshta uyga tutash bo'lgan hashamatli binoga nufuzli bir tashkilot ko'chib kelishi munosabati bilan yana keng ko'lamli “obodonlashtirish” ishlariga qo'l urildi. “Buzib-tuzishda” kattagina tajriba orttirganlar qilinadigan ishlardan aholini voqif etishni istamagan holda ishga kirishdi. Oyni etak bilan yopib bo'lmas deganlaridek, hash-pash deguncha haqiqatga aylangan mish-mish quloqdan-quloqqa yetib, odamlar obodonlashtirish loyihasini talab qildilar. Uni hech kim ko'rsata olmadi. Mardikor bozoridan olib kelingan odamlar o'zlariga o'xshagan bir “dono” nima desa shuni qila boshladilar. G'azabi qaynagan odamlar tuman hokimiga rasman murojaat qilishdi, ammo foydasiz. Ertasi kuni mardikorlar soni o'ttizdan oshdi. Ikki-uch kun o'tib, ekskavatorlaru yuk mashinalari yordamga keldi. Ularning biri yo'laklarni kovlasa, biri chiqindilarni olib ketadi. Texnikaning “ehtiyotkor”ligi bilan uy oldi bog'chalari tosh va shag'alga qorilib, mevali daraxtlari yakson qilindi. Ellik besh yildan buyon uylar oralaridagi suv oqib turadigan lotoklar ko'mib tashlandi. Bu ko'zbo'yamachilik avjiga chiqayotganligidan dalolat edi.
Kechasi beton yotqizilgan yo'laklarning qiyshiqligi, notekisligi, nuqsonlari bilan hech kimning ishi bo'lmadi. Yashovchilar parvarishida bo'lgan bog'chalar xarsang toshlardan tozalanmadi ham. Uylarning olachipor bo'yalganini hisobga olmaganda o'rnatilgan suv purkagichlar quvurlari yorilib, butunlay yaroqsiz holga keldi. Yer ostidan suv tortib beradigan 380 voltli qurilma bolalar uchun juda xavfli bo'lgan joyda o'rnatilgan bo'lib, eshigi ochiq turibdi. Umuman, obodonlashtirish ishlari chala-yarim tashlab ketildi. Eng muhimi, suvdan mahrum bo'lgan bu yerdagi daraxtlar birin-ketin qurimoqda. Tuman ekologiya xizmatidagilar “Yer osti suvi sakkiz metrga tushib ketgan. Buni biz hech narsa qilolmaymiz. Qurigan daraxtlar masalasida shahar ekologiya qo'mitasiga murojaat qilasizlar. Kesish-kesmaslikni ular hal qiladi” degan javobni berishdi. Oltmish metr chuqurlikdan tortib olinayotgan suv esa yashillik olamiga emas, yorilib yotgan quvurlardan qaynab chiqib, uylarning yerto'lalariga tushmoqda. Xullas, bo'l-bo'l bilan qo'l uchida qilingan bu g'aroyib “obodonlashtirish” haqida bir yildan buyon murojaat qilinmagan joy qolmadi. Qabulxonalar navbatchilari esa ism-sharifingizni, manzilingiz va telefon raqamingizni yozib olib, “albatta, boshlig'imga yetkazaman”dan nariga o'tmaydi. Shahar va tuman obodonlashtirish boshqarmalari rahbarlarining javobi bitta: “bu bizga tegishli emas!” Unda bu ko'zbo'yamachilikning egasi kim?! Buni faqat va faqat respublika prokuraturasining ekologik muammolar bilan shug'ullanadigan mutasaddilaridan boshqa birovning aniqlashi mushkul. Shu bois, endigi murojaatimiz ularga bo'ladi. Prezidentimiz tashabbusi bilan “Yashil makon” umummilliy loyihasi e'lon qilinib, yurtimizda daraxt ekish va parvarishlashga hukumat darajasida e'tibor qaratilyapti. Poytaxtda joylashgan Sharof Rashidov mahallasida esa uzoq yillar davomida daraxtlarga qiron keltirildi. Bunga sababchi bo'lganlar esa jazosiz qolmasligi lozim. Zero, har qanday qurilish, har qanday obodonlashtirish daraxtlarni nobud qilish evaziga bo'lmasligi kerak.
Nuriddin OChILOV.