Qalbimga qo'ngan o'n kun

Tan olaman, shu paytgacha Abduqayum Yo'ldoshevni yozuvchi sifatida ham, inson sifatida ham yaxshi bilmas edim. Bir-ikki hikoyalarini o'qigan, asarlari bo'yicha ishlangan ayrim telepostanovkalarni ko'rgan edim, xolos. “Guliston” jurnaliga ishga kelganimdan keyin undan hikoya so'rattirdim (o'sha kezlari Abduqayumning biroz tobi yo'q, deb eshitgandim, 2019 yilning boshlari edi). Uning umr yo'ldoshi – iste'dodli yozuvchi Zulfiya Qurolboy qizi yetkazdi hikoyani. Bizga ma'qul bo'ldi. Sarlavhasini “Gumon” deb o'zgartirdik. Muallifdan ruxsat olmay o'zgartirganim uchun, kech bo'lsa-da, uzr so'rayman. Abduqayumning o'zi bilan, bir-ikki shunchaki salom-alikni inobatga olmasak, umuman gaplashmagan edim.

2023 yilning iyul oyida yozuvchilarning Zomindagi ijod uyida o'n kun dam oldim. Shu o'n kun davomida Erkin A'zam, Usmon Azim, Nurboy Jabbor, Abduqayum Yo'ldoshev (to'rtalasi ham turmush o'rtog'i bilan) va kaminadan iborat ajoyib bir davra paydo bo'ldi. Tonggi va kechki sayrlarda xo'p ibratli ma'rifiy suhbatlar kechdi. Zominning xush havosi, archa-yu turli tog' giyohlarining yoqimli va foydali bo'ylari bir taraf, shoiru adiblar hamda olim suhbati bir taraf bo'ldi. Yozuvchi Erkin A'zamning purma'no suhbatlari, shoir Usmon Azimning ichakuzdi hangomalari, zukko olim Nurboy Jabborning dissertatsiyalar himoyasidagi latifanamo voqealar haqidagi gurunglari naqadar zavqli, esda qolarli. Ulug' ustozlar, ulardan olgan saboqlarimiz, bu olamni erta tark etgan teng-to'shlarimiz yodga olindi, ularning fazilatlarini qo'msab xotirladik. G'iybat yo'q, fisqi-fasod yo'q, hammasi ibratli, nurli eslashlar. Qanchalar go'zal, qanchalar maroqli, go'yo donishmand muallimlar darsi — sabog'i kabi.

Shular boismikan, o'n kun qanday o'tganini sezmay qoldik.

Abduqayum ana shu gurunglarda, asosan, eshituvchi bo'ldi, onda-sonda qo'shildi suhbatlarga. Erkin A'zamu Usmon Azimday ustozlar, Nurboy Jabborday zakiy olim oldida odob saqladi chamamda. Gurunglarning har qaysinisi go'yo oldindan belgilab qo'yilganday ma'lum bir mavzu yoxud muayyan bir davr yoki ayrim ustozlarning yoshlar uchun o'rnak bo'lgilik ishlari haqida bo'ldi. Abduqayum suhbatlarni tinglab, ularning har biridan o'ziga kerakli narsalarni olishga intilayotganday ko'rindi menga. Shogirdlik maqomini qattiq ushladi, biron marta shu doiradan chiqqanini sezmadim. Baraka topsin.

Ana shu o'n kunda Abduqayumni kamtarin, olijanob inson va iste'dodli yozuvchi sifatida kashf etdim. Atigi o'n kunda bir kishining qanaqa insonligini to'la bilish mumkinmi? Yozuvchiligini-ku aytmasa ham bo'ladi? Chunki o'n kunda adibning nari borsa bitta kitobini o'qish mumkin. Bu bilan uning ijodi xususida xolisona baho berishning iloji yo'q-ku, de­yishingiz mumkin. Haqsiz! Aslida har qanday insonning butun fe'l-atvorini, ayniqsa, ichki dunyosini to'la o'rganish uchun o'n kun emas, o'n yil ham kamlik qiladi. Nimasini aytasiz: hatto bir umr birga yashagan er-xotinlar ham bir-birini to'la ang­lay ololmasligi bor gap. Zero, insonday tez o'zgaruvchan jon bormikan bu olamda? Yigirma-o'ttiz yil Layli-Majnun bo'lib yashagan oilaning to'satdan ajrashib ketganini ko'rib, yoqa ushlagan paytlarimiz bo'lgan. Ammo muayyan insonning gap-so'zlariga, gaplarining ma'nosiga, fikrlash tarziga, dunyo­qarashiga, so'zlash manerasiga, o'zini tutishi-yu, yurish-turishiga, atrofdagi voqelikka munosabatiga zehn qilinsa, har bir xatti-harakatiga, gapirayotgan paytida yuz ifodalaridagi o'zgarishlarga, eng asosiysi, ko'z qarashlariga diqqat qilinsa o'sha insonni bir kunda, hatto birgina suhbatda kimligini ma'lum ma'noda bilib olish mumkin ekan. Takror aytaman, hech bir insonning asl qiyofasini mukammal bilish juda qiyin, ehtimol umuman mumkin emasdir.

Biz ko'pincha tinmay gapiradigan, bir gapirib o'n kuladigan odamlarni ochiq, ko'nglida kiri yo'q, bir qop yong'oq kabi shaldir-shuldir,  beg'ubor inson, deymiz. Kamgap, uncha-muncha suhbatlarga qo'shilavermaydigan odamlarni ichimdan top, pismiq deyishga o'rganib qolganmiz. Men bu fikrga unchalik qo'shilmayman. Sababi birinchi toifaga mansub bo'lgani holda nihoyatda ayyor, tulkiga ham dars beradigan, hozir ayt­gan gapidan yarim soat o'tmay tonadigan,  o'zining manfaati uchun hech narsadan qaytmaydigan tullak odamlar ham bor, afsuski, ko'p. Aksincha, biz pismiq, gap poylab yuradi, deb o'ylaydiganlarimiz orasida qat'iyatli, so'ziga, do'stlari-yu ustoz­lariga sadoqatli insonlar oz emas. Demak, har bir inson – individ, hammaga bir xil baho berib bo'lmaydi. Zotan, bu dunyoda bir-biriga o'xshagan ikkita odam yo'q! Hatto egizaklar ham, tashqi ko'rinishi o'xshasa-da, tabiatan bir-biridan farq qiladi.

Abduqayum bu ikki toifaning unisiga ham, bunisiga ham mansub emasdek. Chunki uni ko'p gapiradi deyish ham, kamgap deyish ham to'g'ri kelmaydi. U qachon gapirishni, nima de­yishni biladi. Eng asosiysi, ustozlar hurmatini joyiga qo'yadi. O'n kun davomida men bunga guvoh bo'ldim, uning sa'y-­harakatlariga ser soldim. Erkin A'zam, Usmon Azim, Nurboy Jabbor oldida odob saqlab turdi. Bu uning tarbiya qo'rganidan, madaniyatidan dalolat. Yuqorida eslaganimiz “bir qop yong'oq kabi shaldir-shuldir”lardan birontasi bo'lganidami, hay-hay, hech kimga gap bermas, qaysi mavzuda gap ochilmasin bilsa-bilmasa o'rtaga ot solib qo'shilib ketaverar edi. Undaylar uchun davradagilarning ustozlik maqomi ham, yoshining ulug'ligi ham ahamiyatsiz. E'tibor berganim, Abduqayum Yo'ldosh o'zi bilmagan mavzuga aralashmas, asossiz, dalilsiz gapirmas ekan. Keyin bilsam, u Texnika universitetida tahsil olgan ekan. Sezib turibman, ushbu satrlarni o'qiganda Abduqayum mo'ylovi ostidan mayin jilmayib, “aka sal oshirib yuboriptilar-ku” degan xayolga boradi.

Yo'q, Abduqayumboy, oshirmadim, aksincha, iloji boricha vazminlik, bosiqlik va eng muhimi, xolislik bilan yozishga harakat qildim. Siz ortiqcha havoyi gaplaru maqtovlarga muhtoj emassiz, ularni yoqtirmaysiz. Buni shu o'n kun badalida bilib oldim. Qolaversa, siz katta lavozim egasimidingizki “o'zingizda yo'q xislatlar”ni (A.Oripov) “tuflab yopishtirib” (A.Qahhor) sizni maqtasam. Boz ustiga, men unday yoshdan o'tganimga ancha bo'ldi, biror iltifotdan umidim ham, ilinjim ham yo'q.

Erkin A'zam o'zaro suhbatlarda Abduqayum haqida samimiy fikrlar bildirgani esimda. Ochig'i, o'shanda ko'p ahamiyat bermagan ekanman. Mana shu o'n kun ichida Erkin A'zamday nozikta'b inson, talabchan adib Abduqayum Yo'ldoshev haqida yayrab gapirganining sababini anglab yetdim.

Darvoqe, Abduqayumni yozuvchi sifatida kashf etganim xususida. Avvalo, uning gap-so'zlarida bilimdon adibning nafasi ufurib turibdi. Qolaversa, yozuvchini birgina kitobi, hatto bittagina hikoyasidan qanaqa yozuvchi ekanini bilib olish mumkinday tuyuldi. Hamma narsa bismillosidan ma'lum bo'ladi, deyishadi-ku… Men Abduqayumni “Sharaf yo'li” kitobidanoq dunyoqarashi, tafakkur tarzi, hayotiy pozitsiyasi, yozuvchilik mahoratini anglab oldim. Kitobdan o'rin olgan roman ham, qissa ham juda mas'uliyatli mavzuda…

O'sha kunlari yosh ijodkorlarning Zomin seminarining nav­batdagi mashg'ulotlari bo'ldi. Unda biz ham ishtirok etdik. Shunda kitobsevar ukalarimdan biri menga bir kitob berdi. “Sizga atab olib qo'ygan edim”, — dedi. Qarasam, Abduqayumning “Sharaf yo'li” kitobi. Varaqladim. Atoqli davlat arbobi, taniqli yozuvchi, buyuk qalb egasi Sharof Rashidov haqida biografik roman va otashnafas jadidlardan biri Ubaydulla Xo'jayev to'g'risida “Jadid” degan qissa. Zominda kitobni o'qishga imkon bo'lmadi. “Yaxshi do'stlar davrasida ochilursan har zamon” (E.Vohidov) deganlaridek, ahli donish­lar suhbatini qizg'andim, bu mashvaratu mubohasalardan iloji boricha ko'proq narsa olish payida yurdim.

Zomin safarini yakunlab, uyga qaytgach, kitobni qo'lga oldim. Yashirmayman, juda ishtiyoq bilan, yutoqib kirishmadim o'qishga. Sababi – Sharof Rashidov haqida uncha-muncha narsa o'qigan edim, eshitganlarim-ku olam-jahon. Buning ustiga Sh.Rashidovning yuz yilligiga bag'ishlab 2017 yilda “Ma'naviyat” nashriyoti tomonidan chop etilgan “Xalqimizning otashqalb farzandi” kitobiga norasmiy muharrirlik qilganman. Kitobga atoqli davlat arbobi va yozuvchi Sharof Rashidov hayoti va faoliyati haqidagi xotiralar jamlangan. Ularda Sh.Rashidov faoliyatining turli qirralari, ijodi, oiladagi o'rni haqida aniq misollar bilan so'z yuritilgan. Shu bois, yozuvchi bu romanida Sharof Rashidov haqida qanday yangi gaplar aytdi ekan, degan xavotir ham yo'q emasdi xayolimning bir chekkasida. Tanishib qo'yish maqsadida boshlangan mutolaam ishtiyoqqa aylanib, romanni o'qib qo'yganimni o'zim ham sezmay qoldim.

Avvalo, Abduqayum Yo'ldoshevning jur'atiga tasanno! Bunday olamga mashhur insonlar haqida asar yozish oson emas. Eng qiyin joyi, bu sof badiiy roman emas, tarixiy faktlar, tarixiy voqealar, aniq shaxslar tilga olingan. U voqealarning aksariyatiga guvoh bo'lgan, hatto bevosita ishtirok etgan odamlarning ko'pi bugun ham hayot. Demak, voqealarni buzib, o'zgartirib talqin-tasvir etish mumkin emas. Bu holat yozuvchini badiiy asar yozishdagiday erkin fikrlashini cheklab qo'yadi. Ayni vaqtda roman deb qo'ydimi, uning o'qishli bo'lishini ham o'ylamoq zarur. Nazarimda, Abduqayum buni baholi qudrat uddalagan.

Romanda qizil ip bo'lib o'tgan g'oya – yozuvchi Rashidov bilan rahbar Rashidov qarashlarini, fe'l-atvorini uyg'un holda ko'rish va tasvirlashdir. Boshqacha ayt­ganda, Sharof Rashidov respublikaning birinchi rahbari sifatida fao­liyat olib borganda ham, shu maqom doirasida fikr yuritib, turli qarorlar qabul qilganida ham xayo­lining bir burchida, yuragining tub-tubida yozuvchilik – ijodkorlik fe'li, nuqtai nazari bo'y ko'rsatib turgan. Deyarli barcha masalalarga xalq manfaatidan kelib chiqib yondashgan, xulosa qilgan. Shu bois, ba'zi qaltis joylarda, ya'ni kimningdir, aniqrog'i yuqorida turgan og'zi kattalarning so'zini, u xoh iltimos, xoh topshiriq bo'lsin, qaytarish yoxud muayyan masala bo'yicha o'zining fikrini ayta olish imkoni bo'lmagan paytlarda ich-­ichidan eziladi, tishini tishiga qo'yib chidaydi. Zero, boshqa iloji yo'q edi-da! Bunday holatlarning har biri adib-rahbar Rashidovning yuragiga o'tkir qirrali tosh kabi yig'ilavergan. Ba'zi rahbarlar bunday “toshlar”ni kimgadir baqirib, so'kinib yuragidan chiqarib tashlaydi va yengil tortadi. Rashidovning tabiatida bunaqa odat bo'lmagan – dardini birovga bildirmagan, ichiga yutgan. Bunday odat atrofdagilar uchun yaxshi, o'zi uchun yomon, juda yomon, sog'likning ashaddiy kushandasi. Uning nisbatan yosh, oltmish olti yoshda yurak xurujidan vafot etganiga sabab ham shudir balki. Yanayam Olloh bilguvchidir.

Abduqayum shularni bir necha misollar bilan tasvirlaydi. Aslida Sharof Rashidov hayotida bunga o'xshash og'ir holatlar qancha bo'lgan… Ehe… Yurtni obod, xalq turmushini farovon qilish uchun ne-ne yo'lu usullarni qidirmagan deysiz. Kechagidek yodimda, eslasam hozir ham quloqlarim ostida jaranglaydi o'sha so'zlar. 70-yillar edi chamamda. Radioni qo'ysam kimdir dadil-dadil, hatto biroz asabiy holda gapirayapti. Quloq tutdim. Paxta defolatsiyasi haqida so'z bormoqda edi. Samolyot paxtazorga dori sepadi, u odamlar ustiga tushadi, ariqdagi suvga tushadi, bu suvdan odamlar ham, mol-hol ham ichadi. Oqibatda nima bo'ladi?! Odamlar ham, chorva mollari ham kasal bo'ladi! Onalar, bolalar orasida sariq kasal, jigar kasali ko'payib boryapti, deymiz. Ammo uning  sababini, ildizini o'ylamaymiz, qidirmaymiz. Mana ildizi, mana sabab qaerda! Axir dixlafos turgan-bitgani zarar-ku inson uchun… Shuning uchun defolyatsiyani samolyotda emas, traktor bilan qilish kerak…

Bu gaplarni eshitib, hayron qolganman. E'tibor qilayapsizmi, 70-yillarda bunday gaplarni aytish osonmidi, kimning haddi sig'ar edi? Oxirigacha eshitdim. Nutq tugadi. Diktor “Siz O'zbekiston Kompartiyasi Markaziy Komitetining birinchi sekretari Sharof Rashidovning respublika kolxozchilarining qurultoyida so'zlagan nutqini eshitdingiz”, —  dedi. Yoqamni ushladim…

Sharof Rashidov xalqimiz tarixini, buyuk ajdodlarimiz faoliyatini yaxshi bilgan. Ular nomini abadiylashtirish, qadamjolarini obod qilish, asarlarini nashr etish katta or­zusi bo'lgan. Yuqorida eslaganimiz “Xalqimizning otashqalb farzandi” kitobida 80-yillarda Xorazm viloyati partiya qo'mitasining birinchi kotibi bo'lgan Madiyor Xudoyberganov xotiralarida quyidagi so'zlarni o'qiymiz: “Xivadan qaytayotib, yo'lda ko'nglidagi ko'p armonlarni to'kib soldi. “Bir niya­tim bor, – dedi jiddiy qiyofada. – Imkoniyat bo'lsa, mana shunday tarixiy joylarni obod qilsak, yana bir niyatim – yurtimizdan yetishib chiqqan juda ko'p allomalar bor. Mana, masalan, Xorazmning o'zida Mahmud al-Zamaxshariy, Najmiddin Kubro, Sayfi Saroyi, Abu Bakr Xorazmiy, Nosiriddin Rabg'uziy, Majlisiy, Haydar Xorazmiy, Hofiz Xorazmiy kabi ulug' insonlar faoliyat yuritganlar. Chag'miniy, Juzjoniy singari buyuk olimlar nodir asarlar yaratganlar. Xo'sh, shularning hammasini bilamizmi? Afsuski, yo'q. Muhammad Muso Xorazmiy, Abu Rayhon Beruniy, Pahlavon Mahmud kabi bir-ikki alloma va shoirlarni bilamiz, xolos. Ana endi res­publikamiz bo'yicha turli davrlarda yashab o'tgan allomalar, shoirlar, sarkardalar, yurtimiz ozodligi uchun kurashgan insonlarni bir ko'z oldingizga keltiring. Ularning ruhi oldida qarzdormiz. Meroslarini bilmaymiz. Axir ular merosini, hayoti, ijodi, faoliyatini biz bilmasak, kim biladi? Ular bizlardan najot kutib, bizlardan imdod kutib yotibdi-ku. Mana, mening ko'nglimdagi orzular, niyatlar. Ammo hozirgi sharoitda bu niyatlarni amalga oshirish imkoniyati yo'q. Lekin bu ishlarni albatta qilishimiz kerak…”

Istak: yozuvchi romanni yana bir ko'rsa, qo'shimcha misollar bilan to'ldirsa, dramatizmni yanada kuchaytirsa… Hamma narsa osonlikcha hal etilmagan-ku. G'iybatchiyu hasadchilarning rahnamolari o'sha paytlari Moskvada ham o'tirgan. U vaqtlarda hech narsani Moskva ruxsatisiz bajarishning iloji bo'lmagan… Sharof Rashidovning o'zi darajasidagi, adabiyotimiz tarixida qoladigan salmoqli asar bo'lar edi-da. Takror aytaman, A.Yo'ldoshev katta mehnat qilgan, shu mehnatni erinmay oxiriga yetkazsa, degan istak bor, xolos…

Abduqayumning mazkur kitobini o'qigan kitobxon u juda mehnatkash adib ekanini sezadi. Asar yozishdan oldin mavzuga doir materiallarni erinmay o'rgangani ko'rinib turibdi. “Sharaf yo'li” romani va “Jadid” qissasi buning amaliy isboti. Qissada tariximizning murakkab davrida faoliyat olib borgan ma'rifatparvar bobolarimiz haqida hikoya qilinadi. E'tirof etish kerak, muallif o'sha davrga taalluqli juda ko'p material to'plagan. Bu davrning og'irligi va murakkabligini ko'rsatishda muhim ahamiyatga ega, kitobxon qiziqarli ma'lumotlar oladi, asarni qiziqish bilan o'qiydi.  O'sha zamondagi siyosiy o'yinlar, fitnalar, sotqinlar, ko'rolmaslik, hasad kabi illatlar va ular keltirgan katta-kichik fojialar yaxshi ochib berilgan. Ustozimiz Asqad Muxtorning “Chichikov xavfli emas, Chichikovlar xavfli” degan gapi bor. Xuddi shunday millatimizni yorug'likka olib chiqishga bel bog'lagan ma'rifatparvar bobolarimiz umriga zomin bo'lganlar ham, asosan, “o'z mehrobimizdan chiqqan chayonlar” (M.Yusuf) – “Ko'lanka”lar, “Siyob”lardir. Behbudiy, Qodiriy, Cho'lpon, Usmon Nosir, Fayzulla Xo'jayev, Akmal Ikromov kabi millatimizning yuzlab fidoyilari qatl etilishi, elliginchi yillarning boshlarida necha o'nlab ziyolilarimiz hibsga olinib, surgun qilinishi o'sha “Ko'lanka” va “Siyob”larning “sadoqati” natijasi emasmi?! Ming taassufki, shunday! Ular har doim bo'lgan…

“Jadid” qissasi shular haqida o'ylashga, tarix xatolaridan xulosa chiqarishga da'vat etadi.

Ushbu asar bo'yicha ham bir taklif bor. Yuqorida aytdim, juda ko'p material to'plangan. Ular kichik bir qissaga ko'plik qilgan, faktlar, misollar qissani bosib qo'yganday tuyuladi. Muallif erinmasa, shu qissa asosida yaxshigina roman yozishi mumkin. Ubaydulla Xo'jayevning shaxsiy hayotiga ham kengroq o'rin berilsa, Katya bilan kechgan munosabatlar kabi. Badiiy asarda muallif fantaziyaga erk berishga haqli.

Aslida har ikkala asarni kitobxon qiziqish bilan o'qiydi, adabiyotimizdagi yaxshi roman va yaxshi qissa sifatida e'tirof etadi. Men bunga ishonaman. Yuqoridagi istak-takliflar yaxshi asarda, juz'iy bo'lsa-da, kamchilik bo'lmasligini xohlagan holda yozilgan mulohazalar, xolos. Qolaversa, bu ishlar Abduqayumning qo'lidan keladi…

“Sharaf yo'li” romani va “Jadid” qissasi bir muqova ostiga jamlangani mantiqan juda to'g'ri. Har ikkala asar qahramoni elu yurt dardi, uning istiqboli yo'lida tinmay xizmat qilgan fidoyilardir. Qolaversa, Sharof Rashidovni ham o'z  davrining jadidi, deyish mumkin. Axir jadid degani yangilikka intiluvchi, ma'rifatparvar degani emasmi?! Shunday!

Yana bir fikr: “Jadid” qissasining nomini “Chaqmoq” deb qo'ysa o'rinli bo'lardi. Zero, jadidlar ham chaqmoq kabi millatimiz hayotiga yorug'lik olib kirgan, ayni chog'da aksariyatining umri chaqmoq singari qisqa bo'lgan. Qissa yakunida shunday jumlalar bor: “Shu mahal nogahon osmonda chaqmoq chaqdi. Uning shu'lasi ulkan daraxt tagida xotirjam o'tirgan, ko'zlarida nedir umid-ishonch aks etayotgan Ubaydulla Xo'jayevni bor bo'yi bilan yoritdi”. Bunga izohning hojati bo'lmasa kerak…

Men iste'dodli adib Abduqayum Yo'ldoshevni, barcha adabiyot muxlislarini yaxshi kitob bilan qutlayman. Muborak bo'lsin!

… Zominda o'tgan o'n kun o'zining fayzu tarovati, mazmun-mohiyati bilan qalbimda o'chmas iz qoldirdi.

Qani edi har kunimiz shunday o'tsa…

Mamatqul HAZRATQULOV

«Hurriyat» gazetasi, 2023 yil 16 avgust, 32-sonidan olindi.