Paxtachilik ilmi fidoyisi
Elimiz qadim-qadimdan ilm-fan, ma'naviyat, ma'rifatga tashna bo'lgan. Ular yaratgan ilmu urfon millatimiz mulki, insoniyatning bebaho boyligidir. Quyida ana shunday ilm fidoyilaridan biri — qishloq xo'jalik fanlari doktori, professor, “Shuhrat” medali sohibi Imom Rahmatovning ibratli hayot yo'li haqida muxtasar so'z aytishni niyat qildik.
Mamadiyor aka asli Qarshi tumani (hozirgi Nishon)ning ma'naviyatli odamlaridan bo'lgan. Kunlarning birida el oqsoqoli, o'sha paytdagi viloyat ijroiya qo'mitasining raisi bo'lib faoliyat ko'rsatgan Cho'li ota Begimqulov uni huzuriga chaqirib: “Mamadiyor, qishloqda sizdan o'tadigani yo'q. Davlat ahamiyatiga molik idoralarda ishlagansiz. Uzoq fikr-mulohazalardan so'ng sizni kolxozga raislikka lozim ko'rdik” – deganida, bu tasodifiy taklifdan biroz shoshib, roziligini izhor etdi. Garchi u xo'jalikda qisqa muddat ishlagan bo'lsa-da, odamlarni hamjihatlikka undadi. Shu orada yosh Mamadiyor ko'ngillilar safida frontga otlanib, jangu jadallarda faol qatnashdi. Biroq sog'lig'i tufayli urushdan qaytgach, yana el bilan hamnafas bo'ldi. Turmush o'rtog'i Momoxol opa, farzandi Boboqul bilan umrguzaronlik qildi. Shu orada ikkinchi o'g'il dunyoga keldi. Unga Imom deb, ezgu niyatlar bilan ism qo'yishdi. Lekin shunday bo'lsa-da, Ikkinchi jahon urushining jarohati Mamadiyor akaning sog'lig'iga salbiy ta'sir etgan edi. U qirchillama qirq yoshida bu foniy dunyoni tark etdi. Endigina 36 yoshga kirgan Momoxol opa ikki o'g'li — Boboqul va Imomni oq yuvib, oq taradi. Ularga ham onalik, ham otalik mehrini berdi. Maktabda a'lo baholarga o'qigan Imom o'zining tirishqoqligi, ilmga chanqoqligi bilan alohida ajralib turdi. Bundan ko'ngli ravshan tortgan ona: “O'g'lim, sizlarning yorug' kunlaringizni ko'rsam armonim yo'q”, deb duo qilardi. 2001 yil 90 yoshida hayotdan ko'z yumgan onaxonning iltijolari ro'yobga chiqdi. Imom Rahmatov volidai muhtaramasining duosini olib kam bo'lmadi. Ustoz-o'qituvchi Mo'min Sharopovning matematika, Xo'jaqul Adiyevning fizika, Soatbo'ri Xolmurodovning kimyo fanidan bergan saboqlari Toshkent qishloq xo'jalik instituti (hozirgi Toshkent davlat agrar universiteti)da ta'lim olgan kezlarida asqotdi. Ayniqsa, dehqonchilik, xususan, paxtachilik ilmiga bo'lgan qiziqish amaliyotda qo'l keldi. Oliy dargohdagi tahsil jarayonida guruhdoshlari o'rtasida fizika fanidan olgan bilimi eng yuqori baholanganligi ham bejiz emas.
Talabalik yillari ortda qoldi. U oliy dargohdagi tahsildan so'ng dastlab Qarshi tumanidagi sobiq “Leninizm”, so'ng esa Engels nomli xo'jalikda oddiy hosilotlikdan bosh hosilotlikkacha bo'lgan yo'lni bosib o'tdi. Keyingi yillar uning qizg'in mehnat jarayoni O'zbekiston paxtachilik ilmiy-tadqiqot institutidagi aspirantura yo'nalishi bilan bog'liq bo'ldi. Bu orada I.Rahmatov O'zbekiston paxtachilik ilmiy-tadqiqot instituti Qashqadaryo filialida yo'llanma asosida izlanishlar olib bordi. Bu yerda ilmiy xodim, filialning sug'orish laboratoriyasi rahbari, direktorning ilmiy ishlar bo'yicha o'rinbosari, shuningdek, g'o'za seleksiyasi va yangi navlar agrotexnikasi bo'limiga rahbar bo'lib, o'zining tashkilotchiligi va ishchanligini amalda ko'rsatdi. Undagi g'ayrat-shijoat rahbariyat, keng jamoatchilik tomonidan e'tirof etildi. I.Rahmatov qariyb 10 yil davomida O'zbekiston paxtachilik ilmiy-tadqiqot institutining Qashqadaryo filialiga direktor sifatida katta ko'lamdagi ishlarni bajarishda bevosita bosh-qosh bo'ldi. Fidoyi rahbar ilmiy ishni ham bir maromda davom ettirdi. U 1973 yilda “Qarshi cho'li sharoitida ingichka tolali g'o'za bargini to'ktirish va tupini quritish” mavzusida nomzodlik, 1993 yilda “G'o'za navlaridan mo'l hosil yetishtirishning ilmiy asoslari” mavzusida doktorlik ishini muvaffaqiyatli himoya qildi.
Olib borilgan ko'p yillik tajribalari asosida paxtachilikni rivojlantirishga oid ko'plab kitoblar va tavsiyanomalar yaratdi. Jumladan, “G'o'za agrotexnikasining muhim masalalari”, “Ingichka tolali g'o'za o'stirish”, “Dehqonchilik asoslari”, “Paxtadan mo'l hosil olish omillari”, “Qashqadaryo viloyatida ekilayotgan g'o'za navlari agrotexnikasi”, “Fermer xo'jaligi rahbarlariga g'o'za parvarishi bo'yicha tavsiyanomalar” kabi to'plamlari bor.
Ilmiy faoliyatini Qashqadaryo viloyatida paxtachilikni rivojlantirishga yo'naltirib, yangi g'o'za navlari yaratilishiga alohida e'tibor berdi. Ilmiy izlanishlarning natijasiga ko'ra, shogirdi Shukur Jumayev bilan hamkorlikda ingichka tolali “Qashqadaryo-1”, “Qashqadaryo-5”, “Qashqadaryo-7” g'o'za navlarini yaratib, viloyatning cho'l mintaqasida joylashgan Kasbi, Mirishkor, Nishon, Koson tumanlarida ushbu ilmiy yangilikni joriy etdi.
— Imom aka bilan 1986 yildan buyon hamkorlikda ish olib borayapmiz, — dedi uning shogirdi, qishloq xo'jaligi bo'yicha falsafa fanlari doktori, PhD, Shukur Jumayev. — Ustoz nihoyatda talabchan. Ilmiy ishlarni chuqur, atroflicha o'rganib, xolisona fikr bildiradi. Buning uchun alohida vaqt ajratadi.
Yangi nav yaratish oson ish emas. Buning uchun kamida 10-15 yil vaqt ketadi. Birgina “O'zPITI-2601” navini yaratish uchun roppa-rosa 13 yil ilmiy-tadqiqot ishlarini olib borganmiz. “O'zPITI-2602” navini yaratish uchun 15 yil talab qilindi.
Darvoqe, olim tomonidan yaratilgan “O'zPITI-2601” navi 2014 yilda fermer xo'jaliklarida ijobiy natija berdi. Birgina Qarshi tumanidagi “Nuqrobod” fermer xo'jaligi hosildorlikni 47 sentnerga yetkazdi. 2015-2017 yillarda viloyatda bu nav maydonlari qariyb 5 ming gektarga yetdi. Ayni paytda vohaning cho'l hududlarida ushbu nav maydonlari yil sayin kengayib bormoqda.
— Zimmamizdagi vazifa g'oyat katta, — dedi qishloq xo'jalik fanlari doktori, professor I.Rahmatov. — Biz endi “O'zPITI-2601”, “O'zPITI-2602”, “Qashqadaryo-5” navlari hosilini mashinada terib olishga moslashtirishimiz kerak. Buning uchun paxta seleksiyasi urug'chiligi va yetishtirish agrotexnologiyalari ilmiy-tadqiqot instituti Qashqadaryo ilmiy-tadqiqot stansiyasi Kasbi tumanidagi “Safarov Tursuntosh” fermer xo'jaligidagi 3 gektar maydonda urug'chilik uchun birlamchi oq va ingichka tolali paxta bo'yicha sinov ishlarini olib borayapti. Viloyatdagi paxtachilik klaster xo'jaliklaridagi paxta maydonlarida bu navlarning mashinabopligi sinab ko'riladi.
O'tgan davr mobaynida paxta seleksiyasi urug'chiligi va yetishtirish agrotexnologiyalari sohasida ko'plab olimlar kamol topdi. Uch fan doktori, qirqdan ortiq kichik ilmiy darajasiga ega bo'lgan kadrlar yetishib chiqdi.
— Imom Rahmatov institutimizda ilmiy maslahatchi bo'lib faoliyat olib borayapti, — dedi qishloq xo'jalik fanlari doktori Oybek Omonov. — Ustoz yosh olimlarni ilm-fanga yo'naltirishda ularga eng yaqin ko'makchi. Hozirgi kunda bu zabardast olim institutimizdagi 12 nafar laboratoriya xodimlari bilan hamkoru hamdast. Ilmiy ishlarida madadkor.
Qutlug' dovon — 80 yoshini qarshi olgan ustozga, bir qancha paxta navlarini kashf etgan olimga uzoq umr, ilmiy izlanishlar baxtining bardavom bo'lishiga tilakdoshmiz.
Husan TEMIROV.