XON BANDI
Tuya o'rkachini eslatuvchi qir-adirlar garmseldan hansiraydi, aziyat chekadi. Hovurning bosiladigan cho'ti yo'q. Quyosh issiq havo purkaydi: xuddi og'zidan olov chiqarayotgan ajdarhoga o'xshab. Ana shu qir-adirlarning pastida, adog'ida bir necha botmon keladigan tekis va soz yer maydonlari yastanib yotibdi. U qachonlardir sellardan yaralgan jar-o'ralarga tutashib ketgan. Faqatgina bu yerlarda anchadan beri itburunga o'xshash mitti, sertikan xarchalar (bodomchalar) g'uj-g'uj o'sadigan bo'lib qoldi. Uni xalq ming bir dardga davo deb biladi.
Nurota tog' tizmasining Oqtov va Qoratovdagi daralarini otida aylanib yurgan Abdullaxonning ko'zi bir uchi keng ufqlarga qadar cho'zilib ketgan ochiq maydonlarga qadaldi. Shu joyda picha turib qoldi. Mulozimlarning xonga xalaqit bergisi kelmadi. Xon xayoldan xalos bo'lgach, o'ziga keldi.
— Buni qarang, qancha maydon bo'sh yotibdi. Nega endi bu yerlarda ekindan tuzukkina hosil ko'tarish mumkin emas? — deya mulozimlariga boqdi xon.
— To'g'ri aytayapsiz. Ammo bu dala-tuzda umrguzaronlik qiladigan el-ulus faqatgina osmonu falakka qaragan. Agar bahor tuzuk kelib, yog'in-sochin mo'l bo'lsa-ku, yaxshi, aks holda, dehqon ekkan urug'iga kuyib, og'zini ochib qolaveradi, — deya olampanohning qo'ltig'iga suv purkadi chuvak soqolli daroz amir.
— Iddaongizni angladim. So'zingizda mubolag'a yo'q. Ko'pdan o'zimcha fikr qilaman. Qir-adirlar pastidagi ochiq, bo'rsildoq maydonlarni sug'orish uchun binoyidek to'g'on va suv ombori zarur. Ana shu ehtiyojni inobatga olib, bu ishga oq fotiha bersak qanday bo'lur ekan? Bu borada fikrlaringiz nechuk? Kaminani shu qiziqtiradur.
Mulozimlar anchagacha sukut saqlashdi. Oxiri Nurota begi xondan izn so'rashni o'ziga ep ko'rmasdan qilichdek keskir so'z qotdi. Bek o'zining to'g'riligi va ochiqligi bilan tanilgandi.
— Qanday emas, qandday ish bo'ladi. Ra'iyat bu olijanob va savobga yo'g'rilgan ishingizdan bag'oyat mamnun, uzzukun duoyi joningizni qiladi. Biroq bu yumushni uddalashning o'zi bo'lmaydi. Qanchadan-qancha mablag', ishchi kuchi, tarhchi va miroblar jalb etilishi lozim. To'g'ri, Qashqardan Orol va Kaspiy dengizi sohillarigacha, Turkiston va Sayramdan Xurosonning sharqiy qismigacha bo'lgan yerlardan iborat maydonni ishg'ol etgan saltanatingizda tuproqshunos va suvshunoslik ilmidan tuzukkina boxabar miroblar serob. Faqat ularning boshi bir joyga biriktirilsagina, yumush xamirdan qil sug'urgandek oppa-oson uddalanadi.
— Bu mushkul vazifa ekanligini his qilganmen. Yumushga, Xudo xohlasa, hamal oyi boshida kirishgaymiz. Xazinadan yetarlicha mablag' ajratilgusi, albatta. Ish shaxsan nazoratimda bo'lg'usi. Bunga siz ham bosh-qosh bo'lg'aysiz, — deya shundoqqina yaqinida turgan Nurota begiga qaradi xon.
— Bosh ustiga, dong'i olamga ketgan sizdek xonga, qolaversa, buyuk saltanatga xizmat qilish qulingiz uchun sharaf bo'lur edi, — dedi Nurota begi.
Boshqa mulozimlar ham: “Bag'oyat ulkan ish boshladingiz, dunyo turguncha turing, iloyo, arkoni davlatingiz bundan ham ziyoda bo'lsin”, deya Abdullaxon hazratlari sha'niga iliq so'zlar ayta boshladilar.
Anchadan so'ng xon ostidagi arg'umog'iga qamchi urdi. Ot xuddi shamoldek yeldi. Mulozimlar xonning ortidan soyadek ergashdilar.
Ular biroz gaplashib, dara yonida hozir bo'ldilar.
Bundoq qaraganda, allaqanday tund va bo'g'iq shovullayotgan dara boshida maysalarga ko'milib suruv o'tlamoqda. Sal naridagi maysalar ustida cho'pon cho'zilib yotibdi. Eshakdek keladigan bo'ribosar itlar chor-atrofni sergaklik bilan kuzatadi. Qoyatoshlar uzra uchib yurgan quzg'unlar allaqanday o'limtikni ko'rib qoldimi, darhol o'sha tomon suzib ketdi. Xon va mulozimlari shundoqqina qarshisida savlat to'kib turgan daraga xiyla vaqtgacha tikilib qolishdi.
— E, sarbozlarim, to'g'on va Oqchobsoy suv omborini barpo etish uchun bu yerdan qulay va ma'qul joy yo'q. Buni kamina aql tarozisida tortib ko'rdim, — dedi xon bujur tosh kavagidan boshini chiqarganicha mo'ralayotgan oq sichqonga beparvo qarab. — Anovi tog'lardan suv degani yil-o'n ikki oy davomida tinmasdan pastlikka enib keladi. Bir qaraganda, bu manzillarda zamonu makon bir joyda jilmasdan, to'xtab qolganday tuyuladi. Vaqt o'z hukmini o'tkazolmayotgandek go'yo. Ammo uning sirli bag'ri obihayot bilan turli qazilma boyliklarga o'ta serob.
— Kelajakda muddaomiz suv ombori atrofidagi tekisliklarga yong'oq, pista, bodom, o'rik, olma va boshqa nihollar ekish. Bu yerlarga obihayot bemalol yetadi. Shunga anavi ko'rinib turgan Kamar, Oqchob, Urganji, Ravot, Jilontamg'ali va Soykechar qishloqlaridan qo'lidan ish keladigan odamlarni to'plab, ularni bu savobli ishga jalb etamiz. Bahonada ularning qo'li mo'maygina pul ko'radi, — dedi oqsoqollardan biri.
— Rozimen!
— Ma'qul, xon hazratlari, — deyishdi mulozimlar. So'ngra to'g'on va suv ombori barpo etish rejalashtirilayotgan dara atrofidagi bir-biridan go'zal manzaralardan yayrab, Karmanaga jo'nab ketishdi.
* * *
Saharmardondagi qizg'ish shu'la baland tog' tepasidagi bir tup pista daraxtiga qaraganda bu yerga guras-guras odamlar to'dasi yopirilib kela boshladi. Xuddi yo'lida uchragan hech narsani pisand etmasdan bostirib kelayotgan kuchli sel misoli. Quvnoq kayfiyatda dara va uning yon-tevaraklari bir necha bor sinchiklab ko'zdan kechirib chiqildi. Ochiq joylarga kungurador o'tovlar tikildi. Bir zumda bu joylar xuddi bahorgi chechakdek yashnab ketdi. Bu taraddudning barisi xon so'zida dadil va mardona turib, erta ko'klam bilan Nurota bekligining so'lim va xushmanzara go'shalaridan sanalgan Beklarsoyda Oqchobsoy to'g'oni va suv omborini qurishga jadal kirishganidan dalolat edi. Tag'in yana ikki-uch kun o'tib, bu joyga Buxoro va Samarqanddan, Xurosondan taniqli ustazoda va me'morlar yetib keldilar. Darhaqiqat, Shayboniyxonlar sulolasidan bo'lgan Buxoro hukmdori Abdullaxon ikkinchining dadil sa'y-harakati bilan boshlangan bu ezgu ish el-ulusni behad quvontirdi. Ular ko'nglida endi lalmi maydonlarga ekiladigan ekin-tikinlarimiz qurib-qovjirab qolmaydi, aksincha obihayotga keragicha qonadi degan umid uyg'ondi. Hattoki bu xushxabarni bir-birlariga yetkazib suyunchi olganlar ham bo'ldi. Shunday qilib, to'g'on va suv ombori bir ming besh yuz saksoninchi yilda qurib bitkaziladi. O'sha kezlari to'g'on bunyodkorlarining aql-farosati hamda bilimdonligi tufayli suv omboridan suvning bemalol va emin-erkin chiqib ketishi uchun nihoyatda zarur bo'lgan majmua bilan to'liq ta'minlash ham nazardan chetda qolmadi.
Oradan qanchadan-qancha yillar o'tdi, odamlar kelib, odamlar ketdi. Hayot o'z izmida davom etaverdi. Ammo Abdullaxon bandi uzoq yillar davomida ekin-tikinlarni zarur obihayot bilan ta'minlashiga qaramasdan, bora-bora u buzilgan holida bo'lsa-da saqlanib qolaverdi. Uning o'rnida keyinchalik Oqchobsoy suv ombori bunyod etilganini ham xalq aslo unutmaydi. Darvoqe, Abdullaxon hukmronligi davrida Abdullaxon bandi, Tuyatortar kanali, Oqchobsoy to'g'oni va suv ombori, Vaxshdan chiqarilgan ko'pgina ariqlar qazilib el-ulus xizmatiga berilganligi tarix kitoblarida yozib qoldirilgan. Shuning uchun ham chamasi bir million ikki yuz ming kubometr suv to'plash quvvatiga ega bo'lgan ushbu suv omborining nomi, mana, to'rt asrdan beri odamlar tilidan tushmay kelayapti.
* * *
Bahorning o'rtalari. Havo ochiq. Kechagina quyib o'tgan yomg'irdan so'ng chor-atrof yashnab ketgan. Zamin bag'rini yorib chiqqan son-sanoqsiz maysalar quyosh haroratini emib, bo'y cho'zmoqqa chunonam talpinadi. Xuddi yaylovda chopqillab yurgan qo'zichoq onasining yelinini emishga yutoqib talpingani kabi. Tabiatda mislsiz o'zgarishlar kechayotgan ana shunday farahbaxsh kunlardan birida Nurota tomonlarga yo'l oldim. Maqsad Nurota tomondan borib, bir vaqtlar Buxoro hukmdori Abdullaxon tarafidan qurilgan to'g'on va suv omborini ko'rib qaytish edi. Chindan ham, mazkur inshootni yaqindan ziyorat qilishga ko'pchilik qiziqadi. U joyga yetib borish uchun Nurota tumani markazidan roppa-rosa oltmish besh chaqirim masofaning tanobini tortishimizga to'g'ri keldi. Manzilga yetgach, bizni Eski Oqchob qishlog'i yaqinidagi Beklarsoy darasidagi salobatli va murakkab yechimga ega bo'lgan inshoot “xush kelibsiz” deya qarshi oldi. Dara xiylagina baland, buning ustiga, chiqish qiyin. U asrlar davomida sukut saqlaganicha chor-atrofda kechayotgan voqea-hodisalarni jimgina, muztargina kuzatib kelayotgandek go'yo. Atrofda sukunat hukmron. Hamrohlarimning: “baxuvor bo'ling”, deb ogohlantirishiga qaramasdan, tepaga chiqib, atrofni tomosha qila boshladim. Qiziqishim ustun kelib, to'g'onning yuqorisi sakson besh metr, balandligi o'n to'rt yarim metr bo'lgan, suv bosimi va uning ag'darguvchi kuchi nazardan sirayam qochirilmagan holda, to'g'on asosining qalinligi 15,3 metr, ustki qismi to'rt yarim metr etib, zinapoya shaklida barpo etilgan mazkur inshoot yonida xiylagacha qolib ketdim. Shundoqqina qo'l yetgudek masofadan mullato'rg'ay, qorabovur (kaklikning bir turi), dasht chumchug'i, mayna, qarg'a, olashaqshaq singari qushlar shovur solib uchib o'tadi. Ular o'z tillarida allaqanday qo'shiqni maroq bilan kuylardi. Havo etni junjiktirar darajada salqin. Ustiga-ustak, mayin sabo esib turibdi. Dimoqni dasht-dala o'simliklarining xushbo'y hidi battar qitiqlaydi. Ko'zim ajabtovur manzaralarda bo'lsa-da, butun o'y-xayolim pastlikda mardona turgan to'g'onda. Anglashimcha, to'g'on oldida hosil bo'lgan suv omborining uzunligi bir yarim chaqirim, eni yetmish besh yoki bir yuz yigirma besh metrga yetadi, u 1,2 mln kubometr suvni sig'dira olgan. Darvoqe, Abdullaxon bandining to'g'oni slanes toshlardan foydalanilgan holda qurilib, tosh palaxsalari suvga o'ta chidamli maxsus ganch qorishmasi — qir bilan biriktirib yuborilgan. Natijada to'g'on mustahkam bo'lib yerga joylashgan. Eskilar “Tog'dan kelar toshlar kabi, Egarlangan otlar kabi” deganlaridek, bu yerga suv cho'qqilari bulutlarga tutash baland tog'u toshlar, sim-sim buloqlar bag'ridan oqib kelar ekan. Ajabtovur nomlar bilan ataladigan bu buloqlar manzilga kela-kelgunicha baralla kuylashdan charchamaydi. Quyosh nurida kamalak rangida tovlanayotgan buloqlardan ko'ngil uzib ketgisi kelmaydi odamning.
To'g'on va Oqchobsoy suv ombori qad kerib turgan yuksaklikdan qo'lingizni soyabon qilib qarasangiz, xiylagina pastlikdagi Kamar, Oqchob, Urganji, Ravot, Jilontamg'ali va Soykechar deb nomlangan bir-biridan tarqoq joylashgan qishloqlarga ko'zingiz tushadi. Garchand mazkur go'shalar tepadan kichik-kichik bo'lib ko'rinsa-da, aslida, gulu chechaklarga burkangan obod maskanlardir. Ko'pincha ilk taassurot aldamchi bo'ladi. Buni qarang, birgina ushbu suv omborining o'zi o'n oltinchi asrda ana shu qishloqlar atrofidagi taxminan bir ming ikki yuz gektarga yaqin maydonni obihayot bilan ta'minlagan ekan. Bu haqda bilish uchun kitob titkilashga to'g'ri keldi. Menga bu borada Hofiz Tanish Mirmuhammad Buxoriyning “Abdullanoma”, O'zbekiston Fanlar akademiyasi Sharqshunoslik institutida saqlanadigan qo'lyozmalar, Mirza Salimbekning “Tarixi Salimiy”, A.Muhammadjonovning “O'zbekistonning qadimgi gidrotexnika inshootlari” kitoblari juda ham asqotdi. Chindan ham, ilm xazinasida Abdullaxon bandi bilan bog'liq ko'p va xo'p ishonchli manbalar uchraydi. Nazarimda, bu go'zal maskanga tashrif buyurish istagida bo'lgan mahalliy va xorijiy sayyohlar oqimini ko'paytirish fursati yetgan. Ular qachonlardir ota-bobolarimiz tomonidan bunyod etilgan murakkab yechimga ega bo'lgan Xon bandini hamda uning tevaragidagi manzaralarni tomosha qilib hayratlanishsin. Ochig'i, Eski Oqchob qishlog'i yaqinidagi Beklarsoy darasidagi bir-biridan go'zal va jozibador manzaralarni ko'rgan odam bu xilvat joylardan hadeganda ko'ngil uzib keta olmaydi. Darvoqe, Abdullaxon bu tog'ning janubida Oqchobsoy, sharqida Bog'donsoy suv omborlarini qurdirgan ekan. Endilikda bular yaxlit holda Xon bandi deb ataladi.
Tog' ustini bor-butunicha qoplagan olachalpoq bulut lashkariga, so'ngra quyoshning zarrin va jilvagar nurlarida yaltirab yotgan Beklarsoy darasidan sal naridagi qoyador cho'qqi yaqinidagi cho'pon bilan suruv-suruv qo'ylarga o'xshab ketadigan tog'larga tikilib qolganimni ko'rgan hamrohim — tog'begi tomog'ini qirib, gap qotdi. “Ota-bobolarimiz, ya'ni miroblarimiz o'sha kezlarda geologiya va gidrogeologiya ilmidan tuzukkina xabardor bo'lganligiga hech qanday shubham yo'q, inim”, deya e'tiborimni olis-olislarga tortdi. Ha, nurafshon manzil ziyorati ko'ngilga hayrat baxsh etmoqqa qodir.
Ulug'bek JUMAYEV,
jurnalist.