O'qimasa, o'qitish kerak!

yoxud Mirzakarim qutidorning eshigidagi qulf haqidagi savolga javob qaerda?

 

“Bolalarimiz kitob o'qimay qo'yishdi”. Afsus, nadomat bilan aytilayotgan bu gapni kunda, kunora kutubxonachilardan, o'qituvchilardan, ota-onalardan eshitamiz. Bahona bitta: farzandlarimizning es-hushi telefonda. Kimdir qo'liga kitob olsa, ko'zini uyqu tortadi. Yana boshqa birovi kerakli ma'lumotlarni internetdan oladi, kitob varaqlashga hojat yo'q, deb o'ylaydi. “Kerak bo'lsa, o'qib oladi. Majburlab bir narsaga erishib bo'lmaydi”, degan xulosalar ham yo'q emas. Har fikr bildirgan odam nimagadir tayanib gapiradi. Har kimning o'z haqiqati bor.

Menga kelsak, modomiki o'qishmayotgan ekan, o'qitishning yo'llarini, choralarini topmoq kerak. Aslida bu gapim bilan Amerika ochmayotganim ko'pchilikka ma'lum. Chunki keyingi yillarda mamlakatimizda kitobxonlikka  juda katta e'tibor berilmoqda. Mahalla, maktablardan boshlanib, bir nechta bosqichda o'tkazilayotgan “Eng yaxshi kitobxon”, “Kitobxon oila” kabi tanlovlar  aholimiz, ayniqsa, yoshlarimiz orasida kitobxonlik ruhiyatini  ancha ko'tarib yubordi. Mayli-da, sovg'a uchun bo'lsa ham o'qidik-da. Bu borada O'zbekiston Yozuvchilar uyushmasi, Respublika ma'naviyat va targ'ibot markazi ham muntazam ishlar olib bormoqda. Kutubxonalarni kitob­lar bilan ta'minlash, yoshlar orasida kitoblar tarqatish…. Baribir ham kitobxonlik borasida erishganimizdan erishmaganimiz bisyorroq bo'lsa kerakki, ijtimoiy tarmoqlardagi chiqishlarda ma'nili gapdan ko'ra ma'nisizi ko'proq. O'quvchi yoshlarni suhbatga tortsang, aksariyati yo to'tiqushday yodlagan narsasini  aytadi, yo so'raganlaringga jo'yali javob bera olmaydi. Fikrsizlik balosi urchib yotgani har bir qadamda seziladi.

Ayollar davrasiga  kirsangiz, yana shu: ko'pchiligimiz mayda-chuyda gap-so'zlardan yuqoriga ko'tarila olmaymiz. Agar aholimiz ommaviy kitobxonlikka yuz tutsa, orzu, maqsadlarimiz ulkanlashar edi. Mustaqil fikrlash, fikrimizni himoya qilish, fikrimizning to'g'riligini isbotlash uchun kurash ruhi kuchayar edi.   Johil­liklar, jaholatlar kamayar edi. Jamiyatda bir qadar tozarish yuz berardi. Lekin baribir istagimiz hozirgi imkonimizdan ancha katta bo'lsa-da, ommaviy kitobxonlik sari tashlanayotgan qadamlar uchun shukur qilamiz,chunki bir o'qib o'rgangan odam, ya'ni o'qishning mazasini olgan odam kitobga yopishib qoladi, o'qimasa, o'qiy olmay qolsa, xumori tutadi. Shuning uchun yana bir karra:

— Kimdir o'qimayotgan bo'lsa, yana va yana  o'qitishning yo'lini qilaverish kerak, — degan gapni aytgan bo'lardim. Bu gapim faqat kitoblarga tegishli emas, bosma nashrlar, gazeta-jurnallar haqida ham bemalol shu gapni aytsa bo'ladi. “Davriy matbuot doirasidagi nashrlarga obuna uchun targ'ibot kerakmas, nashr o'zi zo'r bo'lsa, o'quvchisi topiladi”, degan fikr­larda ham bir yoqlamalik bor. O'quvchining o'zi zo'ridan bundayrog'ini ajratib olish uchun ham avval uncha-muncha narsani o'qigan, farqlay bilish darajasiga kelgan bo'lishi kerak-ku.

Xullas, uzundan uzoq kirish qismidan maqsadim, aslida meni kitobga bog'lagan odamlar va usullar haqida gapirish edi.

Birinchisi — onam, rahmatli onajonim Poshshajon Normat qizlari.

— Seni uyimizning kutubxonachisi qilib tayinlayman, — dedilar bir kuni qo'limga qora charm muqovali umumiy daftarni tutqazib. Uyimizda ikkita baland bo'yli oynavand shkafda to'la kitob  bo'lib, pastida yopiq jo­yida gazeta-jurnallar taxlami turardi.

— Har bir kitob va gazeta, jurnallarni o'qigani olgan odamning ism-familiyasini yozasan, qancha muddatga oldi, sanasini belgilaysan, qaytarib olib kelgach, asar mazmunini so'raysan, baholaysan. Onam chizg'ichda chizilgan grafalarni menga alohida-alohida ko'rsatib tushuntirdilar. Garchi qishlog'imizda ikkita kutubxona bo'lsayam, bizning ham o'zimizga yarasha kitobxonlarimiz bo'lardi. Qarindosh-urug'lar, qo'ni-qo'shnilar… Men bu vazifani ado etishga astoydil kirishganman. Ayniqsa, kitob qaytib kelgach, uning yirtilgan, yirtilmagani, varaqlariga dog' tekkan, tegmaganini tekshirish, undan ham ko'proq, kitob haqidagi taassurotlarini baholash menga boshqacha huzur bag'ish­lardi. Tengdoshlarim, o'zimdan sal yoshi kattaroq  qarindoshlar:

— Qutisha, (Bolaligimdagi ismim), iltimos, “3” qo'yma, ko'payib ketsa, Posh­­sha xola kitob berdirmay qo'yadi, — degan sari yanayam “qattiqqo'l kutubxonachi”ga aylana borardim. Shu tarzda men “O'tkan kunlar”, “Qutlug' qon”, “Qo'shchinor chiroqlari”, “Qo'rqinch­­li Tehron”,  “Osmondan tushgan kalit”, “Qilich va qalqon” kabi asarlarni tak­ror-takror o'qiganman. Vaqti-vaqti bilan onam “kutubxonachilik” fao­liyatimni tekshirib turardilar. Ishlarim ma'qul kelsa, yangi kitob bilan siylardilar. Kitobga bo'lgan mehrim beshinchi-oltinchi sinflardanoq menga ajoyib imtiyozlar baxsh eta boshlagan. Gap shundaki, biz olti nafar o'quvchi mahallamizdan bir sinf­­ga qatnardik, beshtasi o'g'il bola, oralarida yagona edim. Biz — o'quvchilar qish faslidan boshqa barcha fasllarda xo'jalik dalasiga ishga chiqardik. Erta bahorda chellar (dalalarning u boshidan bu boshiga tortilgan egatlar, xo'jaligimiz sabzavotchilik bilan shug'ullanardi)ni tekislashga, so'ng o'toq, yagana, terim… Xo'jaligimizda kanop ham ekilar, o'rimi qiyin, chunki tikanli bo'lardi. O'sha payti mahalladosh sinfdoshlarim  menga kanop o'rdirishmas:

— Sen orqamizdan bog'lab ketaver, — deyishar, men bu yaxshilik evaziga ularga o'qigan kitoblarimni gapirib berardim. Choyga o'tirsak yo dalaga ketishda:

— Qani, boshla, — deyishardi.

Ular ko'proq sarguzasht asarlarni, urush qissalarini, detektiv (u payt­­da bunday atalishini bilmasdim, “shpionli kitoblar” deyishardi sinf­doshlarim) asarlarni so'rashgani uchun “Yosh gvardiya”, “Josuslar izidan”, “Zoya va Shura” kabi kitoblarni   sinfdoshlarimga “qarz” evaziga to'lash uchun o'qiganman. Shunisi ham bor ediki, tinglovchilarim sevimli qahramonlarimizning mag'lubiyatga uchrashi, ayniqsa, o'lib qolishlarini istashmasdi, shuning uchun ba'zi paytlar ularni omon qoldirish uchun to'qib ham yuboraverardim.

Faqat mening emas, butun maktabimizda kitobsevarlik ruhiyatini kuchaytirishda adabiyot o'qituvchimiz Otajon Tojiboyevning beqiyos xizmatlari bor. Ular qay bir joydandir “Kitob pochta bilan“ degan tashkilotning manzilini topib keldilar. Manzili tepasida  uch varaq kitoblar ro'yxati ham bor edi.

— Shu ro'yxatdagi qaysi kitobni buyurtma qilsalaring, pochta bilan jo'natishar ekan. Faqat manzillaringni aniq yozinglar, kelgach, pulini to'lab olasizlar, — dedilar.

Shu tarzda Toshkent shahrining Kalinin ko'chasiga bizning Oltmish qish­log'idan xatlar ucha boshladi. Pochtachi Seytimmat aka kajavali mototsiklda sariq rangdagi qalin qog'ozga o'ralgan kitoblarni ilk bor olib kelgan kuni bayram bo'lib ketgan. Bora-bora kajavali mototsikl to'lib keladigan bo'lgan. Biron ota- onaning:

— Bolam kitob aytibdi, puli nima bo'ladi? — degan shikoyat bilan kelganini eslay olmayman. Faqat ba'zi birovlarga o'sha adabiyot muallimimiz o'zlari sotib olib berganlari yodimda. “Oltin zanglamas”, “Guli siyoh”, “Bir qizga ming oshiq” kabi asarlar o'sha paytlarda kitob javonimizga qo'shilgan edi. Bora-bora bu tashkilot a'zolari bizning qiziqish doiramizni bilib qolishdi, shekilli, buyurtma bermasak ham, yangi chiqqan kitoblarni bizga jo'natadigan bo'lib qolishdi. Balki, ana shularning ta'siridir, oltmishinchi, yetmishinchi yillarda bizning do'ppiday qishlog'imizda barcha sohalarda o'qigan mutaxassislar bor edi: o'z prokurorlarimiz, sudyalarimiz, ko'z kasalliklari mutaxassislari, bolalar do'xtirlari, jarrohlar, har xil yo'nalishdagi muhandislar… Albatta, ularning ko'pi tuman markaziga yo shaharga qatnab ishlashar, lekin baribir bizning qishloq  farzandlari edi. O'sha yillari “Oltmish”da biror o'g'irlik, firibgarlik yoki qotillik sodir bo'lgani yodimda yo'q.

Farg'ona davlat pedagogika institutida (hozir universitet) o'qiyotganimda kitobxonlikka ixtiyoriy-zaruriy majburiyat uyg'otgan domlamiz rahmatli Asqarali Sharopovni minnatdorlik bilan eslayman. Albatta, adabiyot fakulteti bo'lgani uchun kitob o'qishimiz shart edi-yu, lekin oramizda:

— Alisher G'iyosiddinovich (Navoiy hazratlari) ham o'tirib olib yozavergan ekanlar-da. Albatta, yozadilar-da, vaziri a'zam bo'lsalar. Bizga o'xshab, stipendiyani kutib yashamasalar, yotoqxonalari sovuq bo'lmasa, uch oylab dashtlarda paxta termasa, oyog'idan zax o'tib, o'pkasi sovuq olmagan bo'lsa. Bizga yodlash oson bo'lmasligini o'ylamaganlar-da, — deya chimchilab gapiradiganlar ham yo'q emasdi. Demoqchimanki, kursimizda kitobxonlik darajasi bir xilda emasdi. Samarqand universitetidan Asqarali Sharopov bizga kelishlari bilan vaziyat o'zgardi. Bizga ilk darsga kirganlarida Maqsud Shayxzodaning “Mirzo Ulug'bek” tragediyasini o'tayotgan edik:

— Bu fojia haqida falonchi falon degan, — deya adabiyotshunoslarning aytgan fikrlarini keltira bosh­lagan edik, domla keskin ravishda to'xtatdilar:

— Men u adabiyotshunoslarning “Mirzo Ulug'bek” haqidagi fikrlarini o'qiganman. Menga sizlar bu fojia haqida nima deysizlar, shuni bilgim keladi, — deganlar. Keyin har bir asarni qanday o'qishimiz kerakligini obdon tushuntirib, qo'limizga yil davomida o'qilishi kerak bo'lgan asarlar ro'yxatini berdilar. Keyingi darsda hammamiz fojianing aslini o'qigan bo'lsak-da, domlaning savollariga javob bergani qiynaldik. Chunki ustoz asarning umumiy mazmunini so'ramas, qahramonlarning gapi orasida ketgan, bir-ikki jumlada aytilgan nimanidir so'rardilar. Dars oxirida hammamiz bo'larimiz bo'lib o'tirsak, domlamiz:

— Bugun temuriy shahzodaning emas, Sizlarning fojiangiz bo'ldi, — deb chiqib ketganlar. Ana endi o'qishmi, hammamizning qo'limizda, qalam. Asardagi har bir qahramon, hatto, personajlarning ismi, qachon voqealarga kirib keldi, qanday o'sa boshladi, to'qnashuvlar, kulminatsiya … Har bir abzasni tahlil qilishga tushib ketdik. Shu qadar usta bo'lib ketdikki, O'lmas Umarbekov institutimizga uchrashuvga kelganlarida, talabalarimizning “Odam bo'lish qiyin” qissasi haqidagi fikrlarini eshitib:

— Men proza kengashining yig'ilishida ham bu qadar terlamagan edim, — deganlar. Sadriddin Ayniyning yuzlab qahramonlar ishtirok etgan “Esdaliklar”, Asqad Muxtorning murakkab syujetli “Chinor” romanlarini ham xuddi shunday chizib o'qiganimiz uchun imtihon, sinovlarda ustozimizning:

— Mirzakarim qutidor eshigining qulfi qanaqa qulf bo'lgan? — kabi savollariga javob berib yaxshi baholar olganmiz. Domlamiz faqat prozaga emas, she'riyatga ham shunday qattiq talabda  turardilar. Deylik, G'afur G'ulomning “Sog'inch” she'rini o'zlari  yod aytib o'qib kelardilarda, bir joyida to'xtab: “Davom ettir”, derdilar. Qo'limizda yod olishimiz kerak bo'lgan she'rlar ro'yxati turgani uchun:

— Men bu she'rni yod olganim yo'q, — deya olmasdik.

Balki, ana shunday “qirib” o'qishga o'rgatganlari uchundir Asqarali Sharopov o'qitgan davr talabalari orasidan bir necha fan doktorlari, hatto, akademiklar, xalq shoirlari, xizmat ko'rsatgan madaniyat xodimlari yetishib chiqdi. Sezganimizday, o'qish bir mehnat bo'lsa, o'qitish ham xuddi shunday, balki, undan ham qiyinroq bir mehnatdir. Chunki o'qishning zamirida bir odamga bildirish, bir insonning kamolotidek maqsad turgan bo'lsa, o'qishda minglab, millionlab, balki, bir millat, bir xalqni yuksaltirishdek ulkan maqsad turadi. O'zining nimalarga qodirligini isbotlash uchun qaramlik iskanjasidan xalos bo'lgan davlatlar nimalarni o'ylab topishmagan? Masalan, Hindistonda Ang­liya mustamlakasidan qutulgan yillari chetdan import mahsulotlarni xarid qilishni man qilib qo'yilgan ekan. Bu — iqtisodiy mustaqillikka erishish yo'li. Ma'naviy mustaqillikka erishish esa ko'proq bildirish, tushuntirish, targ'ibot bilan bo'ladigan  ish, o'qitish, o'rgatish bilan o'rtaga keladigan harakat. Bugungi o'quvchiga mening yuqorida maroq bilan hikoya qilib berganlarim ancha ibtidoiy usullar tuyulishi mumkin. Lekin o'g'il-qizlarining intellektual salohiyatining baland bo'lishini istagan va shunga intilgan xalq o'qitishning zamonaviy usullarini ham topadi. Faqat faol o'quvchilarni emas, o'zlashtirishi pastroq bolalarni kitob o'qishga qiziqtirish kerak. Maktab, mahalla kesimida planshet, velosiped kabi sovg'alar qo'yilib, “Kim ko'p va xo'p o'qiydi?“ tarzida musobaqalar tashkil qilish mumkin. Albatta, “Bu aytgan narsalaringizning puliga falon kilo guruch keladi, falon kilo go'sht”, deguvchilar bisyor. To'g'ri, bo'sh qop tik turmaydi. Lekin ma'naviy qaramlik, o'z fikri bo'lmaslik, birov nima desa, “xo'p”, deb bosh silkitishning zarari iqtisodiy zarardan kam emas. Avvalgidek bo'lmasa-da, hali ham nimalargadir navbat bor. Masalan, go'zallik salonida, deyarli, hamisha nav­bat bo'ladi. Ayollar kelsa-kelmasa bo'ladigan gaplarni chaynashib o'tirishadi. Agar stollar ustiga kitob bo'lmasayam, gazeta, jurnal qo'yib qo'­yishsa, bir tola ziyo bo'lsayam kallasiga kirarmidi… Uzoqqa qatnaydigan avtobuslar salonlariga, poezdlarga… Qachon poezdga chiqsangiz, televizorida qiziqchilarning chiqishlarini qo'yib qo'yishadi yo xususiy kinostudiyalar ishlagan ertaksimon kinolarni. Kambag'al bola boyvachcha qizni sevib qoladi. Avval ko'nmaydi, keyin qarasa, unday yigit dunyoda yo'q, o'zi yoniga keladi. Mening qiziqchilikka ham, xususiy kinostu­diyalarga ham e'tirozim yo'q. Lekin hali ham qaysidir bolalarimiz Suriyaga  ketish ilinjida ekan yo shuncha maktablar turganida huj­raga kirib o'qishni o'ziga ravo ko'rayotgan ekan yo voyaga yetmagan o'smirni bir shisha suv va bir qurtni beso'roq olgani uchun urib o'ldirib qo'yishgan ekan, bizda bilishga, tushunishga, ang­lashga ehtiyoj bor. Shaxs darajasiga yuksalishga, millat bo'lib shakllanishga ehtiyoj bor.

Demak, “O'qimay qo'ydi”dan ko'ra “O'qitishimiz kerak”ka yaqinroq yashaganimiz  ko'p muammolarimizga yechim topib bersa kerak.

Qutlibeka RAHIMBOYEVA

Yangiliklarni do'stlaringizga ulashing

Fikr bildirish

Email manzilingiz chop etilmaydi. Majburiy bandlar * bilan belgilangan

4 × one =