FUTBOLDAGI FALOKATLI YIL VA YO'LLAR
O'zbek futbolining faxri sanalgan “Paxtakor” jamoasining 17 nafar a'zosi aviahalokatga uchrab halok bo'lganiga 11 avgust kuni 44 yil bo'ldi. Bu degani oradan salkam yarim asr o'tdi. Hozir ularning nabiralari ham kamida yigirma, yigirma besh yoshga yetib qoldi. Bu davr oralig'ida halok bo'lganlarning xotirasini abadiylashtirish maqsadida ancha-muncha ishlar amalga oshirildi. Ulg'ayib qolgan farzandlari, beva qolgan ayollari, aka-ukalari yo'qlandi. Bu borada eslanadigan tadbirlar, voqealar ko'p bo'ldi. Ammo… ammo shunisi borki, jurnalistlar 44 yildan buyon “Paxtakor-79”ning 17 nafar a'zosini xotirlash uchun futbol jamoatchiligi, xorijdan kelgan mehmonlar va muxlislar Toshkent shahridagi “Botkina” qabristoniga to'planishdi, deya xabar berishadi.
To'g'ri, ushbu qabristonda 17 nafar futbolchi uchun ramziy yodgorlik o'rnatilgan. Ammo “Botkina”ga “Paxtakor-79”ning aviahalokat natijasida olamdan o'tgan faqat 5 nafar a'zosi dafn qilingan, xolos. Qolgan 12 nafarining xoklari ramziy bo'lsa-da, tug'ilgan joylaridagi qabristonlarga ko'milgan. Masalan, Sirojiddin Bozorov — Samarqand, Shuhrat Eshbutayev — Navoiy, Vladimir Sobirov esa Buxoro viloyatida mangu qo'nim topgan. Shu o'rinda bir savol tug'iladi: nima uchun viloyatlar hokimlari va futbolga aloqador rahbarlar, homiylar “Paxtakor-79”ning esda qoladigan kattaroq xotira tadbirlarini poytaxtdan chetdagi futbolchilar dafn qilingan qishloq yoki shaharlarda ham tashkil qilishmaydi? Mablag' yo'qmi yoki ruxsat berilmaydimi? To'g'risini aytganda, biz 1979 yilda parchalangan SSSR tarkibida edik. 1991 yilga qadar xotira marosimlari shu tizim peshvolarining talabi, xohishi asosida nomigagina tashkil qilingan. Moskvadan yoki sobiq Ittifoqning boshqa respublikalaridan futbolchilar, mutasaddilar Toshkentga kelib, “Botkina”ga 17 ta gulchambar qo'yishgan, “Paxtakor” bilan futbol “spektakl”ini namoyish qilib, yeb-ichib qaytib ketaverishgan. Bu achchiq haqiqatni sira inkor etib bo'lmaydi. Oradan yillar o'tdi. “Paxtakor-79”ga qarshi o'ynagan sobiq Ittifoq futbolchilari keksayib, kuchdan qolishdi. Vaziyatdan kelib chiqib, 11 avgust kuni Toshkentga keladigan MDH jamoasi faxriylar nomini oldi. Hozir ham ularning ba'zilari kelib ketishadi. Xo'jako'rsinga o'smirlar va yoshlardan iborat jamoalarni ham olib kelib, musobaqa o'tkazish keyingi yillarda an'anaga kirdi. Ammo bundan o'zbek futboliga ham, marhum 17 nafar futbolchining yaqinlariga ham hech qanday naf yo'q. Menimcha, xotira tadbirining andozasini yangilash kerak. Zamon, talab va avlodlar allaqachonlar o'zgardi.
Yanglishmasam, “Paxtakor-79”dan Minskka (“Dinamo” jamoasi bilan uchrashuvga) olib ketilmagan 13 nafar futbolchi tirik qolgan edi. Yillar davomida ularning ham 9 nafari olamdan o'tdi. Nima uchun ushbu futbolchilar ham “Paxtakor-79” a'zosi sifatida yodga olinmaydi. “Paxtakor” o'yingohi, futbol assotsiatsiyasi yoki boshqa joyda marhum futbolchilar uchun ramziy yodgorlik o'rnatilsa bo'ladi-ku. Ular ham An, Churkin, Zagumennix, Eshbo'tayev, Bozorov, Pakatilovlar bilan bir jamoada o'ynagan. Buni tarixdan o'chirib bo'lmaydi. Xotiramizdan o'chadigan bo'lsa, o'rnatilgan yodgorliklar, o'tkazilgan tadbirlar, yozilgan kitoblar esimizga solib turadi. 2050 yilning odamlari “Paxtakor-79”da faqat 17 nafar futbolchi bo'lgan va ularning hammasi ikki samalyotning to'qnashuvi tufayli halok bo'lgan, degan fikrga kelmasligi uchun ham xotirlash mazmunini qayta ko'rib chiqish kerak emasmi?
O'tmishda “Paxtakor” jamoasi tarkibida futbolni mukammal tushunadigan va qoyilmaqom o'ynaydigan shaxslar nihoyatda ko'p bo'lgan. Ulardan biri so'zsiz Gennadiy Krasniskiydir. U 1958 yildan 1970 yilga qadar 13 yil davomida O'zbekistonning birinchi raqamli jamoasida o'ynab, oliy va birinchi ligalarda, kubok musobaqalarida raqiblari darvozasiga 142 bor to'p kiritgan. “Paxtakor” tarixida birinchi bo'lib sobiq Ittifoq sport ustasi unvonini qo'lga kiritgan. Ammo mahoratli futbolchi sifatida tanilib borish barobarida 20 yoshidan boshlab ichkilikka berilganligi oqibatida 1960 yilda bir yil muddatga futboldan chetlatilgan.
Krasniskiy o'z davrida sobiq Ittifoq chempionatidagi barcha himoyachilarni, darvozabonlarni kuchli zarbasi bilan qo'rqitib olgan yagona futbolchi sanalgan. Toshkentda Moskvaning “Spartak” klubiga qarshi uchrashuvda maydon markazidan kuchli zarba yo'llab darvozani aniq nishonga olgan. Sobiq Ittifoq terma jamoasiga ham uch bor taklif qilingan. Biroq taassufki, ichkilik va badjahllik uni futbolda qo'lga kiritishi mumkin bo'lgan juda ko'p unvonlardan, mukofotlardan mahrum qilganligi bor gap. To'g'ri, hozir bu gaplarni aytish, bugun gapirish ehtimol shart emasdir. Lekin yorqin yulduzlarni o'z hayoti, kerak bo'lsa, fojialari bilan qabul qilishimiz kerak. Sababi soxta gaplar, yolg'on “ko'tar-ko'tar”larsiz ham ular sportimizning haqiqiy yulduzlari edi. Biz esa borini — boricha qabul qilishni endi o'rganishimiz shart. Bu noxush tafsilotlarni kamina bir futbol muxlisi sifatida keltiryapman. Gennadiy Krasniskiy 1988 yil Tojikistonning Qo'rg'ontepa shahrida ikki jamoa o'yiniga inspektorlik qilib bo'lgandan so'ng fojiali tarzda olamdan o'tgan. Oradan ko'p o'tmay uning rafiqasi, farzandlari ham vafot etishadi. Shunday mahoratli futbolchining nomidan, oilasidan bugun asar ham qolmadi. Qachonlardir uning futboldagi betakror gollari, abjirligi, mard va tantiligi, elparvarligi to'g'risida kitob ham nashr qilingan edi. Ammo bu kitob oz nusxada chop qilinganligi tufayli hozir juda kam futbol ishqibozlarining qo'lida qolgan.
Meni bir narsa ko'p o'ylantiradi: 2030-2040 yillarning avlodi Krasniskiyning kimligi bilan ham qiziqmasa kerak. Rosti, millionlar o'yini bo'lgan futbolning ishqibozlari bor ekan, marhum paxtakorchilar eslab turilishi, hech bo'lmasa, eslatib turilishi kerak. Xo'sh, ularning nomini o'zimiz keyingi avlodlarga eslatib turolmaymizmi? Bu qo'limizdan keladi. Faqat masalaga adolat va hafsala bilan yondashsak bas. Nima bo'lganda ham G.Krasniskiy O'zbekistonning XX asrdagi eng yaxshi futbolchisi, deya tan olingan. 2006 yilda o'limidan so'ng “Shuhrat” medali bilan mukofotlangan. Bu rasmiy hujjatlarda bayon qilingan. Keyingi 100 yillikdagi avlodlar buni, albatta, bilishlari lozim.
“Paxtakor”da Birodar Abduraimov, To'lagan Isoqovlar bilan birga mohirona to'p surgan yana bir futbolchi – Hamid Rahmatullayevning taqdiri ham ming afsuski, fojia bilan tugagan. U 1942 yilda Toshkentda tug'ilib, respublikamizning bosh jamoasida 192 ta uchrashuvda maydonga tushib raqiblari darvozasini 20 bor aniq nishonga olgan. Taqdirning beshafqatligini qarangki, Rahmatullayev aynan kuchga to'lgan chog'ida avtohalokatga uchrab, 1978 yil 36 yoshida vafot etgan.
O'zbekiston o'z mustaqilligiga erishgach, terma jamoamiz futbolchilari Vatanimiz nomidan xalqaro maydonda to'p sura boshladi. Jamoamiz 1994 yil Yaponiyada bo'lib o'tgan Osiyo o'yinlarida ilk oltin medallarni qo'lga kiritib, Osiyo chempioni bo'lgan edi. O'sha paytda terma jamoamiz murabbiyligi Rustam Akramovga ishonib topshirildi. Osiyo qit'asida “Futbol professori”, deya nom chiqargan Akramov ham, afsuski, bugun oramizda yo'q. Uning qo'l ostida terma jamoamizning Osiyo o'yinlaridagi g'alabalariga munosib hissa qo'shgan Ulug'bek Ro'zimovning nasibasi ham hayotdan juda erta uzildi. Ulug'bek 1968 yil Xorazm viloyatida tug'ilgan edi. “Paxtakor” safida salkam 100 bor maydonga tushgan. O'zbekiston terma jamoasidan 23 bor taklif olib, ikki marta raqiblar darvozasini ishg'ol qilgan. Beshafqat o'lim bu hamyurtimizni ham juda erta, ya'ni 36 yoshida oramizdan olib ketdi.
Shonli “Paxtakor” hamda terma jamoamiz tarkibida o'zgacha ishtiyoq bilan to'p surgan futbolchilar orasida Nikolay Shirshovning o'rni bo'lakcha edi. Shirshov yosh bo'lishiga qaramasdan poytaxt jamoasi tarkibidan 159 uchrashuv o'tkazish barobarida darvozabonlarni 16 bor dog'da qoldirgan. Terma jamoamiz tarkibida uch bor Osiyo chempionati musobaqalarida qatnashib, o'zidan munosib iz qoldirgan. Ming bor afsuslar bo'lsinki, Nikolay Shirshov ham 2021 yilning 28 dekabrida 47 yoshida yurak xastaligidan vafot etadi.
“Paxtakor-79” haqida gap ketar ekan, 11 avgust kuni Gennadiy Krasniskiy, Hamid Rahmatullayev, Rustam Akramov, Ulug'bek Ro'zimov, Nikolay Shirshov kabi taqdiri fojiali kechgan, oramizdan erta ketgan futbolchilarni ham xotirlagimiz keladi. Ustoz jurnalist, tajribali hakam, xassos sharhlovchi, o'zbek futbolining fidoyisi, marhum Axbor Imomxo'jayev nomini ham “Paxtakor” va terma jamoamiz bilan bog'laymiz. Ushbu buyuklarimizning xizmatlari ham o'zbek futboli tarixidan o'chib ketmasligi shart.
Ha, muxtasar aytganda, 1979 yildan to 2022 yilga qadar futbolimizda erishilgan natijalar bilan birga yo'qotishlar ham yuz berganligini bugun hech kim inkor etmaydi. Ularning hammasiga birgina maqolada to'xtalish, ta'riflash va tahlil qilish juda qiyin. Qissadan hissa shuki, tarixni to'liq bilmasdan va tiklamasdan futbolni rivojlantirib bo'lmaydi. Bu borada xo'jako'rsinga ish qilish ham hech qanday naf keltirmaydi.
Normurod MUSOMOV,
jurnalist.